پاسخ
در مورد پرسش‌هايي که از فلسفه و علت برخي احکام مانند (حرمت غذاهاي حرام، وضو، غسل، نماز و تعداد رکعت‌هاي آن و...) مي‌شود خوب است ابتدا با انواع فلسفه احکام آشنا شويم بعد به جواب مورد نظر برسيم.
فلسفه و حکمت احکام الهي چند حالت دارد:
1. احکام و مسايلي که عقل، فلسفه و حکمت آن‌ها را درک مي‌کند که خود دو نوع است:
الف. احکامي که علت و فلسفه آن‌ها آن قدر واضح است که هر انساني با کمي دقت آن را مي‌فهمد، مثل بدي ظلم و ستم، دزدي و دروغ گفتن، و خوب بودن راستي و عدالت.
ب. احکامي که برخي از حکمت‌ها و فلسفه آن‌ها با پيشرفت علم بشر مشخص شده يا در آينده مشخص مي‌شود و در زمان پيامبر مردم نمي‌توانستند حکمت آن احکام را بفهمند؛ مثل حرام بودن خوردن گوشت خوک يا مردار.
توضيح: اين که در گوشت خوک دو نوع انگل خطرناک به نام «کرم ترشين» و «کرم کدو» وجود دارد که با پيشرفت علم، بشر امروز به اين مطلب پي‌برده است1.
2. فلسفه بعضي از احکام توسط عقل و دانش بشري فهميده نمي‌شود که خود دو گونه است:
الف: حکمت بعضي از احکام در کتاب‌هاي ديني ما وجود دارد البته نه به صورت کامل بلکه به اندازه فهم ما انسان‌ها، که با عنوان «اسرار عبادات» يا «فلسفه احکام» مواردي را ذکر نموده‌اند. البته پشت پرده اين الفاظ و اعمال و حرکات عبادي، حقايقي است که از رسول خدا9 نقل شده است که ما انبياء موظفيم با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوييم2.
اگر بخواهيم از اسرار عبادات باخبر شويم دو راه دارد: يکي از راه درس و بحث و تحصيل و در خدمت استاد بودن و راه ديگر تهذيب نفس است که تطهير درون و مبارزه با نفس مي‌باشد. البته هر دو راه هم مي‌توان پيمود. در اين صورت است که لطف الهي مثل نسيم مي‌وزد، پرده کنار مي‌رود، انسان پشت پرده عالم طبيعت را مي‌بيند، از اسرار عبادات با خبر مي‌شود و آرام مي‌گيرد3.
ب: بعضي از اسرار و فلسفه احکام با دانش و عقل بشري فهميده نمي‌شود و در کتاب‌هاي ديني نيز حکمت و فلسفه آن احکام ذکر نشده است و مؤمنين از روي تعبد و ايماني که به خداوند متعال و ائمه اطهار: دارند به آن احکام عمل مي‌کنند چون مي‌دانند رشد و کمال انسان در گرو اطاعت و عمل به دستورات خداوند است و چون او را حکيم مي‌دانند، يقين دارند که حکيم فقط از روي حکمت و مصلحت عمل مي‌کند پس تمام دستورات او هم حکيمانه است ولو علت آن‌ها را هم ندانند؛ و هر چه فرموده «حرام» يا «مکروه» است مي‌دانيم يک ضرري (مفسده) براي ما داشته و هر چه «واجب» يا «مستحب» است يک نفع و مصلحتي داشته است.
مثال: کسي که مريض شده است و به پزشک مراجعه مي‌کند پزشک بعد از معاينه و تشخيص بيماري، نسخه‌اي براي او تجويز مي‌کند و به او تأکيد مي‌کند اين داروها را هر 6 ساعت يا 8 ساعت يک بار مصرف کند و از خوردن برخي غذاها نيز پرهيز کند. شخص مريض چون به آن پزشک اعتماد دارد و او را متخصص و صاحب علم و دانش مي‌داند، براي سلامتي و تندرستي خود تمام دستورات او را اطاعت مي‌کند، خواه علت دستورات و خاصيت داروها را بداند يا نداند!
احکام و دستورات ديني نيز نسخه‌هايي هستند که پيامبر اکرم9و پيشوايان ديني از طرف خداوند براي بشر آورده‌اند تا «سعادت و خوشبختي» انسان را در «دنيا و آخرت» تأمين کنند و اگر عقل از فهم و درک علت يک حکم عاجز بود، چون انسان مؤمن مي‌داند احکام الهي «بر اساس مصلحتِ» او از طرف «خداوند حکيم» صادر شده بي‌چون و چرا آن را مي‌پذيرد و عمل مي‌کند.
البته اين نوع عبادات که از روي «تعبد» و با ندانستن حکمت و فلسفه‌ي عبادات انجام مي‌شود، نوعي امتحان و آزمايش براي شناخت مؤمنين «واقعي» از «غيرواقعي» مي‌باشد، چون مقدار اعتماد و باور انسان به خداوند را نشان مي‌دهد.
معرفي کتاب
براي اطلاعات بيشتر در مورد فلسفه احکام مي‌توانيد کتاب‌هاي زير را مطالعه فرماييد:
1. مقدمه آموزش احکام، حجت‌الاسلام فلاح‌زاده
2. اسرار عبادات، آيت‌الله جوادي آملي
3. فلسفه احکام، آيت الله احمد اهتمام
4. اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، دکتر پاک‌نژاد؛
1. براى اطلاع بيشتر در اين مورد رجوع فرماييد به تفسير نمونه ج 1، ص 586.
2. انا معاشر الانبياء امرنا ان لاتكلم الناس الا على قدر عقولهم ـ كافى، ج 1، كتاب عقل و جهل حديث 15.
3. اسرار عبادات، ص 69، آيت اللَّه جوادى آملى.