پرسش
نظر قرآن و روایات در مورد تفریح‌های سالم، شادی و نشاط چیست؟
پاسخ
مفهوم‌شناسي
«تفریح» به معانی شادمانی نمودن، شادی کردن، شاد کردن، شادمان ساختن[1]، فعالیت غیرجدی به قصد سرگرمی، وقت گذرانی رفع خستگی[2] آمده است. تفریح سالم، یعنی تفریح بی‌عیب، بی‌گزند، درست و صحیح[3]، و تفریحات سالم به تفریحاتی گفته می‌شود که از نظر اخلاقی و اجتماعی زیان‌آور نباشند.[4] شادی یعنی خوشحالی و شادمانی[5]، دوری از غم و اندوه، خوشحالی و سرور[6].
نشاط به معنای سبکی و چالاکی یافتن برای اجرای امور[7] و به معنای شادی، خوشی و سرزندگی[8] است.
تقسیم‌بندی
در یک تقسیم‌بندی کلی، آنچه به معنای تفریح مورد بررسی قرار می‌گیرد، به دو دسته تقسیم می‌شود:
1. تفریح سالم؛ 2. تفریح غیرسالم.
انواع مختلف تفریح، براساس به کارگیری اسباب و وسایل ایجاد شادی و خوشحالی، و نتایج آن، می‌تواند برای انسان مفید و یا مضر باشد؛ و همین تفاوت در اسباب و نتایج است که تفریح را به آن دو قسم عمده تقسیم می‌کند.
نیاز به شادی و تفریح
دربارة ضرورت تفریح و نیاز انسان به خوشحالی و شادابی، مطالب فراوانی بیان شده است.[9] همچنان‌که بدن انسان نیاز به مواد غذایی سالم دارد، روح و روان آدمی نیز این نیاز را دارد. تشویش، نگرانی و اضطراب در زندگی مانند تب، لرز، سر درد و هزاران درد جسمی دیگر است که افزون بر تحلیل و از بین بردن توان جسمی، کاهش عمل کرد اجتماعی فرد را نیز در پی دارد. در روایات نسبت به نکوهش حزن و اندوه مطالبی به این شرح وارد شده است:
1. از امام علی7 روایت شده است که: حزن و اندوه نصف پیری و درهم شکستگی است.[10]
2. غصه و اندوه بدن را آب می‌کند.[11]
3. از حضرت عیسی7 روایت است: کسی که حزن و اندوه او زیاد باشد، بدنش مریض است (مریض می‌شود).[12]
4. از امام صادق7 روایت شده است:
اندوه‌ها و غصه‌ها بیماری قلب است؛ همان گونه که امراض، دردهای بدن و جسم هستند.[13]
همچنین در آیات و روایات، راهکارهای مبارزه با پدیده اندوه ارائه شده است؛ برای مثال، خداوند متعال می‌فرماید:
«آگاه باشید! که دوستان خدا، هیچ ترسی بر آنان نیست، و نه آنان اندوهگین می‌شوند.»[14]
ایمان به خدا و ارتباط با او، اندوه را از دل برطرف می‌کند و این، بهترین راهکار برطرف کردن حزن و اندوه و جایگزین کردن شادی است. از رسول گرامی اسلام روایت شده است:
خدای متعال به واسطة حکمت و فضلش، راحتی، آسایش و خوشحالی را در یقین و رضا و غم و اندوه را در شک قرارداده است.»[15]
خوشحالی و آسایش نشان دهندة یقین و رضاست و یقین و رضا بالاترین مراتب ایمان است؛ بنابراین، پرداختن به مقولة تفریح، برای تعالی روح در راستای تعالیم قرآنی و رسیدن به سعادت نهایی،[16] نه تنها کار بیهوده‌ای نیست، بلکه از ضروریات مباحث اخلاقی و اسلامی است.
در فرهنگ غنی اسلام که برگرفته از دو سرچشمه‌ی نورانی کتاب (قرآن) و اهل بیت: است[17]، هرچند به طور صریح واژه «تفریحات سالم» نیامده است ولی با دقت و بررسی آیات، روایات و دستورهای اسلام در می‌یابیم که مجموعه دین برای زندگی با کرامت انسان[18] تدوین شده و کرامت انسان در گروِ برخوردار بودن از روح سالم و جسم سالم است. در یک کلمه، «دین» راه و روش چگونه زندگی کردن را به ما می‌آموزد. که با به کارگیری این مجموعه دستورها، می‌توان سلامت کامل جسمی و روحی خود را تضمین کرد.[19]
در این جا سخنان آیت الله شهید دکتر بهشتی را با عنوان «اسلام دین نشاط است،[20] نه اندوه» از نظر می‌گذرانیم:
«براساس برخی از حکایات صوفیانه که ارتباط چندانی با قرآن‌کریم ندارد، قرن‌های متمادی، تفریح و شادی را نقطه ضعف معرفی می‌کردند؛ مثلاً به ما می‌گفتند: قرآن مجید می‌فرماید: «و باید کم بخندید و بسیار گریه کنید.»[21] از ظاهر این آیه بدون توجه به شأن نزول و مراد اصلی آیه چنین تلقی می‌شود که «بایستی فراوان گریه کرد و اندک خندید.»
و عده‌ای با این آیه مردم را از خنداندن و خندیدن منع می‌کردند؛
اما اگر در همین یک آیه دقت کنیم، مطلب را درست بر خلاف مفهوم ظاهری به دست می‌آوریم؛ مطلب از این قرار است که پیغمبر9 دستور مبارزه علیه کفار و مشرکین را صادر کرده بود، وقتی کاروان نظامی حضرت به سوی مبارزه حرکت کرد، عده‌ای از فرمان بسیج خدا و پیامبر9 تخلف کردند، این آیات می‌گوید: لعنت خدا بر کسانی باد که دیدند پیامبر با مسلمانان به میدان نبرد می‌رود اما باز هم زندگی دوستی آنها را وادار کرد از فرمان خدا و رسولش تخلف کنند. لعنت خدا بر آنها باد! محروم باد این گروه از رحمت حق و به عنوان یک نفرین می‌گوید: از این پس این گروه نافرمان، کم بخندند و زیاد بگریند؛ خنده در زندگی آنها کم باد و گریه در زندگی آنها فروان باد!
آیا از این آیه فهمیده نمی‌شود که اسلام دین نشاط است و زندگی توأم با گریه و زاری و ناله، خلاف رحمت و نعمت خداست؟!
تفریح سالم یکی از نیازهای زندگی انسان است، نه فقط به عنوان تجدید قوا، بلکه اصولاً به عنوان یکی از نیازهای اصلی، مثل نیاز به مواد غذایی، یک نیاز طبیعی است. خدای آفریدگار طبیعت و نظام طبیعت، خواسته است آدمی با احساس احتیاج به تفریح، همواره نشاط زنده ماندن و زندگی کردن داشته باشد. خدای متعال به پیامبرش می‌فرماید: «[اى پيامبر] بگو: «چه كسى زيور[هاى] الهى را كه براى بندگانش پديد آورده، و روزىهاى پاكيزه را حرام كرده است؟!» بگو: «اين [ها] در زندگى پست (دنيا)، براى كسانى است كه ايمان آوردهاند؛ (اگر چه ديگران نيز از آنها استفاده مىكنند،) در حالى كه در روز رستاخيز مخصوص (مؤمنان) خواهد بود.» اين‌گونه آيات (خود) را براى گروهى كه آگاهند، شرح مىدهيم.»[22] این آیه از محکمات قرآن است که در سال‌های آخر بعثت و هجرت نازل شده است.
می‌گوید:ای پیغمبر، در برابر کسانی که بسیاری از مواهب زندگی را حرام می‌شمردند، اعلام کن و بگو چه کسی زینت و آرایش و زیبایی‌هایی را که خداوند از درون طبیعت برای بندگانش بیرون کشیده، حرام کرده است؟ چه کسی روزی‌های پاک، مواهب پاک، مواهبی را که انسان از آنها لذت مشروع و صحیح می‌برد، حرام کرده است؟ بگو این مواهب، این روزی‌های پاک، این زیبایی‌ها، برای مردم با ایمان در همین زندگی دنیاست. در زندگی جاوید و آخرت هم همین زیبایی‌ها و همین مواهب برای مردم با ایمان است با یک تفاوت که در این دنیا، زیبایی‌ها به زشتی‌ها آمیخته و آلوده است.
شادی‌ها به غم آمیخته است، ولی در دنیای دیگر این زیبایی‌ها و مواهب پاک برای مردم با ایمان به صورت خالص وجود دارد.
از این آیه می‌فهمیم اسلام به بهره‌مند شدن از زیبایی‌ها، مواهب زندگی و عوامل نشاط‌آور اهمیت می‌دهد. طبیعی است که در این دنیا، خدا نشاط و شادی را با غم همراه قرار داده است، نشاط و شادی خالص، در دسترس هیچ کس نیست، ولی در حدودی که قوانین و حق و عدالت اجازه می‌دهد مردم با ایمان از آن بهره‌مند شوند و مال آنهاست.
بیش از چند صد آیه از قرآن کریم، مردم مسلمان را به ایمان و راستی و درستکاری دعوت می‌کند و به آنها می‌گوید: اگر در این دنیا براساس صحیح زندگی کردید، با عدالت، با پاکی و درستی، با ایمان صحیح، حرکت کردید آن وقت به شما بهشت می‌دهیم.
بهشت چیست؟
قرآن در ترسیم بهشت می‌گوید: بهشت یک زندگی سراسر نشاط، بهره‌مند از تمام زیبایی‌های خالص و پاک می‌باشد. باغ، میوه، گل، جوی روان، آب‌های زلال، بهترین همسران، بهترین پذیرایی‌ها، بهترین تخت‌ها، زیباترین بسترها[23] و (فِيهَا مَاتَشْتَهِيهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْيُنُ)[24] هر چه را خودشان بدان میل کنند و چشم‌ها لذت ببرند در آن (بهشت موجود) است. اسلام دین فطرت است[25] و ارتباط فطرت با نشاط و شادابی بسیار زیاد است.
مولا علی7 روزی به خانه یکی از دوستانش قدم نهاد. دید خانه وسیعی دارد. به او فرمود: هان! در این دنیا چنین خانه وسیعی می‌خواهی چه کنی؟ آیا در روز قیامت بدین خانه محتاج‌تر نبودی ـ اول امام این مطلب را می‌گوید ـ بعد برای این‌که آن فرد اشتباه نکند، فرمود: هان! اشتباه نکن تو با داشتن همین خانه وسیع می‌توانی در همین دنیا آن را برای آخرت به کار بگیری، از مهمانان پذیرایی کنی، صله رحم کنی این خانه را پایگاه اجتماعات برای تلاش در راه حق و عدالت قرار بدهی. دوست امام دید که نه، مطلب آن طور که او خیال می‌کرد که امام می‌خواهد به او زاهدمنشی و ترک دنیا تلقین بکند، نیست، بلکه می‌خواهد بگوید یادت باشد که خانه فقط برای کامروایی نیست، چیزهای دیگر هم باید باشد. عرض کرد: یا علی، برادر من را نصحیت کن، امام فرمود: موضوع چیست؟ گفت: برادرم لباس‌های پشمینه می‌پوشد، خانه را رها کرده و رفته در یک گوشه‌ای می‌گوید: «من باید عبادت کنم.» نه به زنش می‌رسد نه به فرزندش، امام فرمود: به او بگو نزد من بیاید. وقتی آمد، امام به او پرخاش کرد و فرمود: هان! تو چه خیال می‌کنی؟ چه گمانی درباره خدا می‌بری؟ آیا فکر می‌کنی که خدا این همه مواهب را در این دنیا آفرید و حلال کرده ولی بعد از آفریدن و حلال کردن، دلش می‌خواهد ما به آنها پشت پا بزنیم؟
آن مرد عرض کرد پس چرا شما اینگونه زندگی می‌کنید؟ لباس شما از من خیلی خشن‌تر است. خوراکت از من خیلی ساده‌تر است. بی‌اعتنایی‌ات به مواهب زندگی از من خیلی بیشتر است. مولا فرمود: مطلب بر تو اشتباه نشود، حساب من از حساب تو جداست، من زمامدار امت اسلام هستم که واجب است زندگی‌شان هم سطح بینواترین مسلمانان باشد.»[26]
نمودهای تفریح‌های سالم در دستورهای اسلام
با جستجو در آیات و با دقت در روایات و دستورهای دینی می‌توان به این حقیقت پی برد که دین اسلام به چه میزان، این مسأله را مورد تاکید قرارداده است. برخی از این دستورهای دینی که هدفی جز تأمین سلامت روحی و جسمی انسان را تعقیب نمی‌کنند، از قرار ذیل است:
1. ورزش و مسابقه
(أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدَاً يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ).[27] در قرآن کریم در داستان حضرت یوسف و یعقوب آمده است: آن گاه که فرزندان او خواستند یوسف را از ایشان جدا کنند، ورزش را بهانه کردند و گفتند: «فردا او را همراه ما بفرست تا ورزش و بازی کند و ما هم یقیناً از او محافظت می‌کنیم.»[28] و این بهانه‌هایی بود که حضرت یعقوب در برابر آن سکوت اختیار کرد، سکوتی که علامت رضایت و بیانگر تأیید این کار است.
نقل تاییدآمیز بازی و ورزش یوسف در داستان او، و نیز تاکید بر ورزش و مسابقات در روایات[29] و سفارش‌های فراوان در خصوص ورزش‌هایی که پیش از همه نشاط‌آور و مفرّح است[30]، خود می‌تواند دلیلی بر تأکید دین اسلام بر تفریح‌های سالم باشد.
افزون بر این، قرآن‌کریم از دو پیامبر به خاطر ویژگی «قوت» و «نیروی بدنی» تعریف و تمجید می‌کند؛ یکی از طالوت[31] و دیگری از حضرت موسی در جریان کمک کردن او به دختران شعیب[32] که همگی نشان‌دهنده توصیه به قدرتمند شدن در پی‌تلاش و کوشش است.
ورزش‌های سوارکاری، تیراندازی و شناسه ورزش مورد تاکید اسلام است که فرح بخشی این سه در میان رشته‌های فراوان دیگر بر اهل فن
پوشیده نیست.
2. صله رحم و دید و بازدید
نشست و برخاست با یکدیگر، به ویژه اقوام و خویشان، یکی از بهترین انواع تفریح‌های سالم است. این عمل آن چنان مورد تأکید است که روایات فراوان و نیز آیاتی در این زمینه وارد شده است. خداوند متعال در آیات مختلف این حقیقت را اینگونه بیان می‌کند:
«و به پدر و مادر، و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد و با مردم نيكو سخن گوييد.»[33] «و (بيان) راه معتدل و راست بر عهده خداست، و برخى از آن (راهها) كژ است؛ و اگر (بر فرض خدا) مىخواست حتماً همه شما را (به اجبار) راهنمايى مىكرد.»[34]
از امام صادق7 در تفسیر آیه 19 سوره رعد نقل شده است که آنچه خدا به آن فرمان داده که آن پیوند را قطع نکنید، «صله رحم» است[35].
همچنین از رسول خدا9 روایت شده است: «زودترین خیر از نظر ثواب صله رحم است.»[36] از امام باقر7 برای صله رحم آثاری نقل شده است که به قرار ذیل است:
1. اعمال را پاکیزه می‌کند.
2. اموال را زیاد می‌کند.
3. بلا را دفع می‌کند.
4. حساب را آسان می‌کند.
5. اجل را به تأخیر می‌اندازد.[37]
از رسول خدا9 روایت شده است: کسی که برادر مؤمنش را در منزل او بدون حاجت و درخواست زیارت کند، خداوند نام او را از زیارت‌کنندگان خودش می‌نویسد و واجب است بر خدا که زائر خود را گرامی بدارد.[38]
3. اطعام و پذیرایی از مهمان
خوردن و آشامیدن و خوراندن و نوشانیدن و میهمانی از موضوعات مورد تأکید اسلام است. قرآن‌کریم در داستان حضرت ابراهیم7، به میهمانی او و غذای فراوانی که آماده کرد (گوساله بریان شده)[39] و نیز میهمانی در منزل پیامبر اسلام اشاره کرده است.[40] میهمانی کردن که نقش بسزایی در ایجاد شادی در دل مردم دارد، مورد تأكيد دين اسلام است. از اميرالمؤمنين علي7 نقل شده: «لذت كريمان در خوراندن است و لذت لئيمان در خوردن.»[41]
و همچنين از ايشان نقل شده است: «قوي كردن و توانمند سازي اجسام با غذا خوردن است و توانمندسازي روح با غذا خوراندن مي‌باشد.»[42]
4. سیر و سفر و گردش
سیر و سفر و گردش و استفاده از مناظر زیبای طبیعت، آبشارها، کوه‌ها، دریاها و آثار باستانی دشت‌ها و حتی کویر مورد سفارش دین اسلام است، تا آن‌جا که سیر و سفر را مقدمه علم‌آموزی و عبرت‌اندوزی می‌داند: (سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ)[43]
و از رسول اکرم روایت شده است که می‌فرماید: «مسافرت کنید تا صحت یابید و غنیمت به دست آورید.»[44]
5. استفاده از مظاهر زیبای موجود در طبیعت:
قرآن کریم می‌فرماید: «و در آنها براى شما زيبايى است، آنگاه كه [آنها را] از چراگاه بر مىگردانيد و هنگامى كه (صبحگاهان) به چراگاه مىفرستيد.»[45]
صبح هنگام و عصرگاهان مواقعی است که انسان نیاز به آرامش روحی دارد. صبح گاهان، آنگاه که قصد شروع فعالیت روزانه را دارد و عصرگاهان، آن هنگام که نیازمند رفع خستگی تلاش روزانه است. قرآن مجید برای کسانی که در صحرا زندگی می‌کنند و از نعمت آب و هوای پاک و زندگی در طبیعت بهره‌مند هستند، توصیه می‌کند که به چارپایانی که خدا به شما عنایت کرده بیشتر توجه کنید که موقع رفتن و برگشتن آنها، زیبایی و حسن نظر وجود دارد. خداوند به چنین مردمی توصیه کرده برای آرامش اعصاب و تفریح به چارپایان نگاه کنند و از نگاه به آنان لذت ببرند؛ حال آیا جا دارد بگوییم خدا مردمی را که هر روز با دود و دم و سر و صدا همنشین هستند از این نعمت و از سایر تفریح‌ها منع کرده باشد؟! هرگز چنین نیست و انسان‌های شهرنشین نیز باید از این مواهب برای تأمین بهداشت روان و جسم و تفریح بهره گیرند و این نیز توصیه‌ای است برای رفتن به دل طبیعت و تماشای آن مناظر زیبا.
آیات دیگری نیز از جمله توصية توجه به گیاهان زیبا (حج/5)، آب‌های روی زمین (کهف/ 7)، زینت آسمان‌ها در شب (صافات/6 و فصلت/12 و ملک/5 و حجر/16 و ق/ 6) و... بیانگر بهره‌برداری و لذّت از مواهب الهی است که در طبیعت وجود دارد.
6. خودآرایی و رسیدگی به سر و وضع و لباس
انسان چون می‌خواهد برای عبادت و حضور در مسجد از منزل خارج شود، به سفارش خداوند لازم است خود را زیبا کرده و زینت‌های خود را بردارد. (يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ)[46] همچنین جواز استفاده از زینت‌های خدا و طیبات رزق در آیه بعد صادر شده است[47] و به طور کلی هر زیبایی که در روح و روان انسان و دیگران تأثیر مثبت‌‌گذارد، مورد تأیید آیات و روایات فراوان می‌باشد.
از امام صادق7 روایت شده است: «بپوشید و زینت کنید (خود را بیارائید) که خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد (اما این زینت و خود آرایی) باید از راه حلال باشد.»[48]
7. استفاده از لذات حلال در مسائل زناشویی
یکی دیگر از تفریح‌های سالم که ضرورت آن نمی‌توان مورد شک قرار داد، بهره‌برداری جنسی مشروع و قانونی است که در آیه 58 سوره نور در قالبی زیبا و کنایی بیان شده است:
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! باید کسانی (از بردگان) که مالک
شده‌اید و کسانی (از کودکان) که به بلوغ نرسیده‌اند، در سه مرتبه از شما
رخصت بگیرند: پیش از نماز صبح، و هنگام نیم روز که لباس‌های رسمی خود را فرو می‌نهید، و بعد از نماز عشا، ]اينها[ سه (وقت مخصوص) امور جنسي شماست كه بعد از آن (زمان‌ها هيچ گناهي بر شما و بر آنان نيست (كه بدون (اجازه) رخصت وارد شوند؛ چرا كه) برخي از شما بر (گردن برخي ديگر) از شما مي‌چرخيد، اين گونه خدا آيات را براي شما روشن بيان مي‌كند و خدا داناي فرزانه است.»
در طول شبانه روز براي بهره‌برداري از لذّت‌ها سه وقت مخصوص وجود دارد، به گونه‌اي كه ورود اطفال غيربالغ ممنوع شمرده شده است، و افراد بالغ نیز كه هيچ گاه بدون اذن وارد نمي‌شوند؛ زیرا در آيه‌ی بعد مي‌فرمايد: «هنگامي كه كودكان شما به بلوغ مي‌رسند، پس بايد (در همه اوقات براي ورود به اتاق خصوصي پدر و مادر) رخصت بگيرند، همان‌‌گونه كه كساني (از بزرگسالان) كه پيش از آنان بودند، رخصت مي‌گرفتند.»[49]
از رسول گرامي اسلام9 نقل شده است: هر كار بيهوده‌اي از انسان مؤمن باطل است، مگر در سه چيز: تربيت و تعليم اسب (سواركاري) و تيراندازي و بازي با همسر كه اين سه چيز حق است.
8. کار، بالاترین تفریح[50]
اين سخن كه از امام علي7 روايت شده است، راهي نوين در تفريحات سالم مي‌گشايد كه انسان اوقات فراغت خود را با كارهاي مفيد (مثل صنايع دستي و...) پر كند.
نتيجه‌گيري
دين اسلام نظر روشني درباره‌ی تفريح‌های سالم دارد و با سفارش به تقويت قواي جسمي و روحي،[51] انسان را در راه مبارزه با دشمنان ظاهری و باطنی، آماده می‌سازد؛ تا راه برای رسیدن به کمال نهایی و سعادت ابدی از مسیر همین دنیا فراهم آید.
افزون بر این، غنی سازی اوقات فراغت و اشتغال دائم به کارهایی از این قبیل، مانع از هجوم وسوسه‌های شیطانی است؛ زیرا شیطان به دنبال فرصت مناسب می‌گردد تا انسان را به گونه‌ای فریب دهد و به هدف اصلی خود یعنی «سقوط معنوی انسان» برسد.
پی‌نوشت‌ها:
[1] . فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، ج 1، ص 1112.
[2] . فرهنگ بزرگ سخن، دکتر حسن انوری، ج 3، ص 1811.
[3] . همان، ج 2، ص 1806.
[4] . همان.
[5] . همان، ج 2، ص 1995.
[6] . همان، ج 5، ص 4402.
[7] . همان، ج 4، ص 4729.
[8] . همان، ج 8، ص 7819.
[9] . ر.ک: آیین بهزیستی اسلام.
[10] . همان، به نقل از تحف العقول، ص 214.
[11] . همان، به نقل از غررالحکم، حدیث 1039.
[12] . منتخب میزان الحکمه، ص 137 به نقل از امالی صدوق، ج 3، حدیث 436.
[13] . همان، به نقل از الدعوات، 118،276.
[14] . یونس/ 62.
[15] . همان، به نقل از تحف العقول، ص 6.
[16] . هدف اصلی خلقت انسان رسیدن به کمال نهایی و قرب الی‌الله است. در آیه شریفه 56 سوره ذاریات می‌خوانیم: «جن و انسان را جز برای پرستش خود نیافریدم.» امام صادق7 در روایتی معروف می‌فرماید: «بندگی گوهری است که باطن آن ربوبیت است؛ پس هرچه از بندگی به دست نیامده باشد، در ربوبیت یافت می‌شود و هرچه از ربوبیت پوشیده و پنهان باشد، در بندگی حاصل می‌گردد.» مصباح الشریعه، باب 100 «فی حقیقة العبودیه». به نقل از آداب الصلوة، امام خمینی، ص 8.
[17]. «انی تارک فیکم الثقلین...؛ من در میان شما دو چیز گران بها، به یادگار گذاشته‌ام که اگر به آنها تمسک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد؛ کتاب خدا و عترتم اهل‌بیت و آنها هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا آن‌که بر حوض به من خواهند پیوست». اهل بیت فی کتاب السنه، محمد ری شهری، کمال الدین و تمام النعمه، ابوجعفر محمد بن علی شیخ صدوق و تعلیق شیخ حسین اعلمی، ج1، ص225، ح 4 و اصول کافی و تهذیب که با تعابیر مختلف روایت کرده‌اند.
[18]. اسراء/70 «(وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ)؛ و بيقين فرزندان آدم را گرامى داشتيم؛ و آنان را در خشكى و دريا، (بر مركبها) سوار كرديم؛ و...».
[19]. روایات فراوانی در مورد مستحبات وارد شده که آثار و نتایج علمی آنها نیز به اثبات رسیده است. (ر.ک: قرآن و زندگی).
[20]. ر.ک: روزنامه همشهری، 7،4،1379.
[21]. (فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ) توبه/ 82 و اعراف/ 32.
[22] . اعراف/ 32.
[23]. درباره بهشت و توصیف بهشت ر.ک: فهرست موضوعی تفسیر نمونه، تهیه و تنظیم احمدعلی بابائی و رضا محمدی، ص 228 ـ 238.
[24]. زخرف/ 71.
[25]. (فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا)، روم/ 30.
[26] . نهج البلاغه، دکتر سید جعفر شهیدی، خطبه 209.
[27] . یوسف، 12
[28]. همان.
[29]. ر.ک: ورزش و تربیت بدنی در جمهوری اسلامی، اداره کل تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش، 1360.
[30]. از میان رشته‌های ورزشی بر سوارکاری، تیراندازی و شنا تاکید شده است و حتی مسابقه‌دادن در این رشته‌ها و تعیین جایزه هم نه تنها ممنوع نیست، بلکه توصیه شده است. (ر.ک: اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، دکتر سیدرضا پاک‌نژاد. انتشارات کتابفروشی اسلامی، ج 14)
[31]. «... و وسعتی در دانش و (نیروی) بدنش افزود.» بقره/ 247.
[32]. «بهترین کسی که استخدام می‌کنی (شخص) نیرومند درستکار است.» قصص/ 26.
[33]. بقره/ 83 .
[34]. نحل/ 9.
[35]. میزان الحکمه، ج 4، ص 82 به نقل از بحارالانوار، ج 74.
[36]. همان به نقل از کافی، ج 2، ص 151.
[37]. همان به نقل از کافی، ج 2، ص 150.
[38]. منتخب میزان الحکمه، محمدی ری‌شهری، تلخیص سید مجید حسینی، ص 247. در این باره روایات فراوان ديگري وجود دارد كه سفارش مي‌كند به زيارت يكديگر برويد.
[39] . (بِعِجْلٍ حَنِيذٍ). (هود/ 69)
[40]. احزاب/ 53.
[41]. کافی، 1،28.
[42]. افزون بر اين، هر خانه‌اي كه مهمان داخل آن خانه نشود، ملائكه نیز داخل آن خانه نمي‌شوند. منتخب ميزان الحكمه، ص 312.
[43]. انعام/ 11: بگو: «در زمين گردش كنيد! سپس بنگريد فرجام تكذيب‌كنندگان چگونه بوده است؟!»
[44]. «سافٍروا تصّحوا وتغنموا». منتخب میزان الحکمه، حدیث 253 به نقل از کنزالعمال 17470.
[45] . (وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ) نحل/ 6.
[46]. اعراف/ 31.
[47]. اعراف/ 32.
[48]. وسایل الشیعه، ج 3، ص 340.
[49]. نور/ 58.
[50]. مشهور است که این کلام به حضرت علی7 منسوب می‌باشد، ولی در منابع روایی دریافت نشد.
[51]. «(وَأَعِدُّوا لَهُم مَااستَطَعْتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِبَاطِ الْخَيْلِ...)؛ (انفال، 8) و هرچه در توان دارید، از تیر و از اسب‌های آماده برای (مقابله با) آن (دشمنـ)ان، آماده سازید... .»