شبهه

فرعون چه زمانی فرمان قتل پسرهای خردسال را داد؟ وقتی حضرت موسی7 پیامبر بود یا یک نوزاد؟

˜ توضیح شبهه

فرعون (پادشاه ستمگر بنی اسرائیل) در زمان حضرت موسی7 از کشتن نوزادان پسر استفاده می‌کرده است و قرآن نیز به این مسأله اشاره دارد. اما فرعون، این دستور را چه زمانی صادر کرده است؟ قرآن در جایی می‌فرماید:

(وَإِذْ نَجَّیْنَاکُمْ مِنْ آلِ‌فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَلِکُمْ بَلاَءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ)؛ «و [یاد کنید] هنگامی را که شما را از (چنگ) فرعونیان نجات دادیم، در حالی که شما را (با شکنجه و) عذاب بدی می‌آزردند، پسران شما را سر می‌بریدند و زنان شما را زنده نگاه می‌داشتند و در این[ها] آزمایش بزرگی از [جانب] پروردگارتان بود»[1].

و در جای دیگر می‌فرماید:

(فَلَمَّا جَاءَهُم به الحق مِنْ عِندِنَا قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ‌ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ وَاسْتَحْیُوا نِسَاءَهُمْ وَمَا کَیْدُ الْکَافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلاَلٍ)[2]؛ «و هنگامی که حق را از نزد ما برای آنان آورد، گفتند: «پسران کسانی را که با او (=‌ موسی) ایمان آورده‌اند بکشید و زنانشان را زنده نگه دارید» و نیرنگ کافران جز در گمراهی (و تباهی) نیست».
آیا این دو آیه با یکدیگر تناقض ندارند؟

اگر زمان صدور فرمان قتل نوزادان قبل از تولد حضرت موسی7 بوده پس چرا در آیه دوم فرمود: فرزندان کسانی که همراه او هستند را بکشید؟ به نظر می‌رسد این دو آیه با هم سازگاری ندارند.

˜ پاسخ

ظاهراً مفسران در طول تاریخ به این شبهه التفات داشته‌اند و در صدد پاسخ‌گویی به آن برآمده‌اند[3].

در پاسخ به این پرسش باید توجه داشته باشیم که به شهادت تاریخ فرمان فرعون بر قتل نوزادان پسر (حداقل) در 2 نوبت اتفاق افتاده است. به این معنا که فرعون در دو مقطع زمانی متفاوت از این نیرنگ استفاده کرده است.

1. هنگامی که منجمان به دنیا آمدن یک پیامبر که مانع سلطنت اوست را پیشگویی کردند و به قصد جلوگیری از تولد او فرمان قتل دادند.

2. ده‌ها سال بعد و زمانی که حضرت موسی7 به نبوت مبعوث شد و فرعون را دعوت به یکتاپرستی نمود. در این مرحله حضرت موسی7 و کسانی که به او ایمان آورده بودند به نوعی دشمن فرعون محسوب می‌شدند که فرعون از قدرت سیاسی و نظامی آن‌ها هراس داشت و به این منظور دستور داد فرزندان پسر یاران حضرت موسی7 را بکشند تا در آینده قدرت آن‌ها زیاد نشود.

به نظر می‌رسد شباهت زیادی که در این دو مورد وجود دارد موجب طرح این شبهه و یکی پنداشتن این دو دستور شده است. چرا که در هر دو مورد دستور دهنده فرعون بوده و دستور هم در هر دو مورد کشتن نوزادان پسر بوده است.

البته مرحوم علامه طباطبایی; معتقدند گوینده این سخن منحصراً فرعون نیست لذا ذیل عبارت (قَالُوا اقْتُلُوا أَبْنَاءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ) می‌نویسند بنابر سیاق آیات گوینده این سخن فرعونیان بوده‌اند که می‌تواند قارون را هم شامل شود و مانعی ندارد[4].

ممکن است کسی بگوید در قتل  اول قرار بود از به دنیا آمدن حضرت موسی7 جلوگیری کند لذا دستور به قتل فرزندان پسرداد.

ولی در اینجا چرا گفت پسرها را بکشید و دخترها را باقی بگذارید؟

پاسخ آن است که هدف فرعون تضعیف حضرت موسی7 بود و این که لشکرکشی نکند و قدرت نظامی و سیاسی پیدا نکند که این هم فقط توسط مردان ممکن بود اتفاق بیفتد. این معنا از عبارت (الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ) نیز قابل استفاده است و این که نفرموده «آمنوا به» اشاره دارد به یاران واقعی و کسانی که واقعاً همراه او بودند و خطر قدرت‌گیری نظامی بر علیه فرعون زیاد بود[5]. البته آن چه به عنوان قتل اولاد بنی‌اسرائیل معروف است همان قتل اول است و قرآن نیز در مواضع متعدد به آن اشاره می‌کند اما قتل دوم چندان مشهور نیست و در قرآن نیز دو مرتبه ذکر شده است.

در سوره اعراف می‌فرماید:

(وَقَالَ المَْلَأُ مِن قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسیَ‌ وَقَوْمَهُ لِیُفْسِدُواْ فیِ الْأَرْضِ وَیَذَرَکَ وَءَالِهَتَکَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْیِ نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قاَهِرُون)؛ «و اشراف قوم فرعون (به او) گفتند: «آیا موسی و قومش را رها می‌کنی تا در زمین فساد کنند و تو و معبودانت را رها سازد؟!» گفت: به زودی پسرانشان را می‌کشیم و زنانشان را زنده نگه می‌داریم و در واقع ما بر آنان مُسلّطیم». غیر از این آیه و آیه سوره غافر سایر آیاتی که مسأله قتل اولاد را مطرح می‌کند به قتل اول (قبل از تولد حضرت موسی)  اشاره دارد[6] لذا این دو هیچ تناقضی با یک‌دیگر ندارند.
نتیجه

دستور به قتل نوزادان پسر توسط فرعون در دو مرحله بوده است. یکی قبل از ولادت حضرت موسی7 و به قصد جلوگیری از به دنیا آمدن ایشان و دیگری در زمان رسالت ایشان و به قصد جلوگیری از قدرت گرفتن یاران ایشان[7].
منابع جهت مطالعه بیشتر

1. تفسیر نمونه، ج16، ص12 و ج20، ص76.

2. ترجمه تفسیر المیزان، ج 17، ص 497.
3. نقد شبهات (مرحوم آیه الله معرفت;)، ص 333.

[1]. بقره/ 49.             

[2]. غافر/ 25.

[3]. از جمله: کشاف، ج 4، ص 160؛ تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 17، ص 26؛ کنزالدقائق، ج 11، ص 377؛ تفسیر ثعالبی، ج 5، ص 111؛ تفسیر قرطبی، ج 16، ص 305؛ تفسیر روح المعانی،  ج 12، ص 316 و مجمع البیان، ج 8، ص 809.

همگی ذیل آیه 25 سوره غافر؛ همچنین در الدرالمنثور نیز از قتاده چنین نقل کرده است: «هذا قتلٌ غیر القتل الاول الذی کان»، الدر المنثور، ج 5، ص 350.

[4]. (المیزان، ج 17، ص 327) آلوسی نیز می‌گوید: و ضمیر «قالوا» لفرعون من معه، روح‌المعانی، ج 12، ص 315.

[5]. مفاتیح الغیب،‌ ج 27، ص 56.

[6]. قصص/ 4؛ طه/ 39؛ ابراهیم/ 6؛ اعراف/ 141 و بقره/ 49.

[7]. المیزان، ج 17، ص 327.