شبهه
منظور از «صلب والترائب» در آیه 5 سوره طارق چیست و آیا با یافته‌های علوم پزشکی مطابقت دارد؟
پاسخ
برای آشنایی با نکات علمی آیه لازم است معنای برخی واژه‌ها را بررسی کنیم. (فَلْیَنظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِن مَاءٍ دَافِقٍ یَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ)[1]؛ «پس انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است! از آبی جهنده آفریده شده است؛ آبی که از میان پشت و (دو استخوان) پیش (مرد) بیرون می‌آید».
«دافق» از «دفق» به معنای «صبُ الماء» و ریختن آب آمده است و منظور از «ماء دافق» همان منی مرد است که به صورت جهنده از او خارج می‌شود.
واژه‌شناسان «صلب» را به «سخت و انعطاف‌ناپذیر» معنا کرده‌اند[2] و مصداق آن را استخوان‌های تیره پشت از پس گردن تا آخر ران‌ها می‌دانند[3] و مصداق آن را همة ستون فقرات یا آخرین قسمت ستون مهره‌ها می‌دانند[4]؛ ولی در مورد مفهوم و مصداق واژة «ترائب» اختلاف است؛ گروهی به فراخور همانندی ریشة «ترائب» و «تراب = خاک»، ترائب را به معنای خواری و خضوع گرفته، بر این اساس آن را استخوان نرم یا عضلات بین ران‌ها که از پایین‌ترین اعضا و در مقایسه با ستون فقرات نرم‌تر است می‌دانند[5]. برخی دیگر «ترائب» را جمع «تریبه» و به معنای برابری سر دو استخوان در سینه و جاهای دیگر بدن می‌دانند[6] و به همین دلیل آن را شامل همة اعضای قرینه و دوتایی بدن انسان، مانند استخوان‌های دو طرف قفسة سینه، دست‌ها و چشم‌ها و... دانسته‌اند[7]. بسیار نیز با توجه به اینکه مادة نخستین پیدایش انسان، ترکیبی از نطفة زن و مرد است و براساس آنچه در کلام عرب‌مشهور است[8] صلب را ستون فقرات مرد و ترائب را استخوان‌های سینة زن دانسته‌اند[9]. ترائب برای اشاره به زن و به معنای قسمت پیش روی انسان، در مقابل صلب که پشت انسان است، اما برخی دیگر با توجه به کاربرد صفت «دافق» (جهنده) برای نطفه، (خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصّلْبِ وَالتّرائِبِ)[10] و اختصاص این ویژگی به نطفة مرد، بر این باورند که «صلب» و «ترائب» هر دو به مرد اختصاص دارد[11].
دیدگاه‌ها
این آیه به منشاء و ریشه منی اشاره دارد، به این معنا که منی از صلب و ترائب سرچشمه می‌گیرد[12]. در این آیه آمده است: (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ...)؛ «و (یاد کن) هنگامی را که پروردگارت، از فرزندان آدم، از پُشت (و صُلب)شان، نسل آنان را برگرفت»).
با توجه به مصداق‌ها و احتمال‌ها در مورد واژه «صلب و ترائب»، مفسران (منی از میان پشت و روی او خارج می‌شود. با توجه به هیجانات کل بدن، می‌توان گفت منی از تمام بدن خارج می‌شود[13]؛ کل بدن بین استخوان سینه و پشت واقع شده است[14]) احتمال‌های گوناگونی بیان کرده‌اند. مشهور و موافق علم و لغت این است که آب منی از بین ستون فقرات پشت و دو استخوان ران پا (محل آلت تناسلی) خارج می‌شود[15].
قرآن برای حفظ عفت کلام، بعضی از مسائل جنسی را با کنایه، تشبیه و تمثیل بیان می‌کند و از طرح مستقیم آن خودداری می‌ورزد. از این رو برای پرهیز از بردن نام آلت تناسلی، به صورت کنایه واژه «ترائب» یعنی دو استخوان جلوی بدن مرد را به کار برده است.
برخی صاحب‌نظران درباره منشاء منی می‌گویند:
«وقتی به کتب لغت مراجعه می‌کنیم، محل منی را صُلب و ترائب می‌دانند که مربوط به قسمت پشتی و قدامی ستون فقرات است، یعنی جای اولیه‌ای که بیضه و رحم قرار می‌گیرند. (قبل از شش ماهگی جنین، بیضه و تخمدان هر دو در پشت قرار دارند و پس از شش ماهگی در جنس نر هر دو به پایین کشیده شده و در پوسته بیضه قرار می‌گیرند و به وضع عادی در می‌آیند و در جنس ماده نیز مختصر جابه‌جا شده و در دو طرف پهلو محاذی لوله‌های رحم جایگزین می‌شوند»[16].
و برخی دیگر می‌نویسند:
«منی مرد که از میان صُلب و ترائب (استخوان پاها) او خارج می‌شود، در تمام نقاط و مجاری عبور منی ـ از نظر کالبد شکافی ـ در محدوده صُلب و ترائب (استخوان پاها) قرار دارند. غدد کیسه‌ای پشت پروستات (که ترشحات آن‌ها قسمتی از منی را تشکیل می‌دهد) نیز در این محدوده قرار دارند. پس می‌توان گفت منی از میان صلب مرد به عنوان یک مرکز عصبی ـ تناسل امر کننده ـ و ترائب او به عنوان رشته‌های عصبی مأمور به اجرا، خارج می‌شوند»[17].
نتیجه
با توجه به کتب لغت، نظر مفسران و دیدگاه‌های دانشمندان می‌توان گفت «صلب» به معنای پشت مرد، به عنوان یک مرکز عصبی، و «ترائب» به معنای ما بین دو استخوان ران است، که کنایه از دستگاه تناسلی مرد می‌باشد، پس آیه «صُلب و ترائب» با نظرات دانشمندان جنین‌شناسی و سایر علوم پزشکی روز هم‌خوانی دارد. پس تعارضی بین یافته‌های علوم پزشکی با آیه صلب و ترائب وجود ندارد.
با این حال آیا می‌توان آن را «اعجاز علمی» دانست؟ به نظر می‌رسد مسأله خروج منی از بدن انسان و دستگاه تناسلی که بین پشت و دو استخوان جلوی بدن است تا حدودی برای بشر حس‌پذیر بوده است، لذا آیه بالا را نمی‌توان در ردیف اعجاز علمی قرآن دانست، بلکه یکی از «اشارات علمی قرآن» است[18].
[1]. طارق/ 7 ـ 5.
[2]. التحقیق، ج 6، ص 262؛ مفردات، ص 489؛ مقاییس اللغه، ج 3، ص 301، «صلب».
[3]. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، ذیل ماده صلب و ترائب.
[4]. تفسیر مراغی، مج 10، ص 30، ص 113، قاموس قرآن، ج 1، ص 271.
[5]. التحقیق، ج 1، ص 383 ـ 384، «ترب».
[6]. مقاییس اللغه، ج 1، ص 346؛ مجمع البحرین، ج 1، ص 274.
[7]. تفسیر قرطبی، ج 20، ص 5.
[8]. مجمع البیان، ج 10، ص 715؛ تفسیر قرطبی، ج 20، ص 5.
[9]. مجمع‌البیان، ج10، ص715؛ التفسیرالکبیر، ج31، ص129؛ الجواهر، مج13، ص25، ص114.
[10]. طارق/ 6 ـ 7.
[11]. التمهید، ج6، ص63ـ65. ر.ک: دانشنامه فرهنگ قرآن، دفتر تبلیغات، ج3 ذیل واژه استخوان.
[12]. آیه‌ی 172 از سوره‌ی اعراف نیز به منشأ منی اشاره دارد.
[13]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ذیل آیه.
[14]. المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه.
[15]. التمهید، محمد هادی‌معرفت، ج6، ص64؛ طب‌درقرآن، دکتر عبدالحمید دیاب وقرقوز، ص32.
[16]. اولین دانشگاه آخرین پیامبر، پاک‌نژاد، ج 1، ص 240.
[17]. طب در قرآن، دکتر عبدالحمید دیاب و قرقوز، ص 32 (با تلخیص).
[18]. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، ج 2، ص 445 ـ 457.