توضیحات
دسته: هدف آفرينش جهان و انسان از ديدگاه قرآن چيست؟ آيا جهان هدفي دارد و يا بي‌هدف است؟
بازدید: 4093

پاسخ
  از آيات قرآن كريم بر مي‌آيد كه جهان هدف دارد، حتي قرآن كريم در آيات 21 و 22 سوره بقره مي‌فرمايد:
  «اي مردم پروردگارتان را بپرستيد كسي كه شما و كساني را كه قبل از شما بودند آفريد (كه زمينه‌اي شود) تا شايد شما با تقوي شويد»1
  و در ادامه مي‌فرمايد: «پروردگار شما كسي است كه زمين را براي شما گسترده قرار داد و آسمان را بنا كرد»2
  مي فرمايد: «جعل لكم» يعني خلقت جهان براي انسان است در حقيقت انسان گل سرسبد جهان هستي است و هدف از خلقت هستي و نعمت‌هاي جهان و آنچه در آسمان و زمين است براي انسان بودن است، كل جهان را مسخر انسان قرار داده، ماه، زمين، خورشيد و ... همه در خدمت بشر مي‌باشد.
  حال اين پرسش مطرح مي‌شود كه اگر كل جهان براي بشر است و هدف آفرينش آنها، اين است كه به انسان خدمت كنند، پس هدف انسان چيست؟ يا چرا خداوند انسان را آفريد؟ در آيات متعددي از قرآن پاسخش به صورت‌هاي مختلف بيان شده، از اين رو براي رسيدن به پاسخ نهايي لازم است آيات مختلف را مطرح كنيم و در پايان جمع‌بندي و نتيجه‌گيري نماييم.
  1. در سوره ذاريات هدف خلقت را «عبادت» معرفي مي‌كند و مي‌فرمايد:
  (وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيعْبُدُونِ)3؛ «و جن و انسان را جز براى پرستش [خود] نيافريدم».
  پس هدف خلقت عبادت است البته به معناي وسيع آن يعني تسليم خدا بودن و بندگي او را انجام‌دادن كه نماز و روزه و... مظاهري از آن مي‌باشد، خدمت به خلق دانش‌اندوزي و هر گونه کمال‌جويي و كمال خواهي و در راه خدا تلاش كردن، مي‌تواند به نوعي عبادت باشد. مفسران ذيل اين آيه شريفه از امام صادق7 حكايت كرده‌اند كه خداي بزرگ انسان‌ها را نيافريد مگر براي معرفت.4 در حقيقت معرفت مقدمه‌اي براي عبادت است.
  2. در سوره هود مي‌فرمايد: «مگر كسى كه پروردگارت (بر او) رحم كند؛ و براى همين آنان را آفريد».5
  برخي از اين آيه استفاده كرده‌اند كه هدف خلقت «وحدت» است.
  برخي ديگر از مفسران گفته‌اند هدف خلقت، «رحمت» است.
  البته منافاتي هم ندارد چون در حقيقت «وحدت» جامعه نوعي «رحمت» الهي است ولي آن چيزي‌كه با سياق آيه سازگارتر است همان بحث «رحمت» است؛ يعني خداوند مي‌خواهد رحمتش را به مردم برساند و به تعبير ديگر خداوند مردم را آفريد تا جلوه‌اي از رحمت او باشند و رحمت او را تجلي دهند.
  3. در برخي ديگر از آيات هدف خلقت انسان «آزمايش» معرفي‌ مي‌شود و مي‌فرمايد: «(همان) كسى كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدامتان نيكوكارتر است».6
  نكته جالب اين‌که نمي‌فرمايد: «أكثر عملا» نمي‌خواهيم ببينيم چه كسي بيش‌تر عبادت انجام مي‌دهد، بلكه مي‌خواهيم ببينيم چه كسي بهتر عمل مي‌كند «أحسن عملا» نه «أكثر عملا». البته «عمل بهتر» با «كثرت عمل» منافاتي ندارد. بنابر اين آيه يكي از اهداف آفرينش انسان‌ها، «آزمايش» است كه كيفيت عمل افراد معلوم شود.
  4. در آيه ششم سوره انشقاق هدف خلقت انسان را ملاقات پروردگار معرفي مي‌كند و مي‌فرمايد:
  (ياأَيهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَي‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ)؛ «اى انسان! در حقيقت، تو به سوى پروردگارت كاملاً تلاش مى‏كنى (و رنج مى‏كشى) و او را ملاقات مى‏كنى».7
  5. در برخي ديگر از آيات قرآن هدف خلقت را «علم» معرفي مي‌كند و مي‌فرمايد: «خدا كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين (نيز) همانند آنها را. فرمان (او) در ميان آنها فرود مى‏آيد، تا اين‏كه بدانيد كه خدا بر هر چيزى تواناست و اين‏كه به يقين، علم خدا به هر چيزى احاطه دارد».8
  در اين آيه مي‌فرمايد: ما عالَم را آفريديم. تا شما به قدرت خدا پي ببريد در حقيقت علم، معرفت و دانش انسان، هدف خلقت است9 و آن هم علم به قدرت و علم به صفات خدا مي‌باشد.
  6. در برخي ديگر از آيات هدف خلقت و به تعبير بهتر، نهايت، غايت و مقصدي كه انسان به سوي آن در حركت‌ است را «خدا» معرفي مي‌كند (إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ)10 ما از خداييم و به سوي خدا (حركت مي‌كنيم و) و باز مي‌گرديم و در آيه ديگر مي‌فرمايد: «آيا مي‌پنداريد كه شما را بيهوده و بدون هدف آفريديم و شما به سوي ما بازگشت داده نمي‌شويد و برگشت نمي‌كنيد.»11 در حقيقت اين آيه هدف نهايي خلقت انسان را «بازگشت به سوي خدا» معرفي مي‌كند و اين هم مي‌تواند يكي از اهداف آفرينش باشد.
  جمع‌بندي و نتيجه‌گيري
  قرآن كريم مي‌فرمايد: «هدف آفرينش انسان» علم، رحمت، ملاقات، آزمايش، پرستش و بازگشت به سوي خدا مي‌باشد. حال بايد ديد كدام يك از موارد فوق اصلي است و كدام يك فرعي مي‌باشد.
  مفسران در اينجا احتمالات متعددي داده‌اند ولي به نظر مي‌رسد «ملاقات با خداوند» و «به سوي خدا رفتن» اصل باشد زيرا خود خداوند تبارك و تعالي به عنوان هدف عالي خلقت انسان و هدف نهايي كمال انسان، مطرح است.
  انسان به سوي او حركت مي‌كند و به عنوان مقدمه‌اي براي اين حركت به انسان «علم» داده مي‌شود؛ و در اين مسير «آزمايش» مي‌شود؛ وقتي در آزمايش‌ها موفق شد و به «پرستش» پروردگار نايل آمد «رحمت الهي» بر او نازل مي‌شود و به «كمال نهايي» كه خداوند تبارك و تعالي و ملاقات اوست خواهد رسيد. بنابراين مي‌توان گفت اين اهداف در طول هم‌ديگر هستند، به عبارت ديگر هركدام مقدمه‌اي است براي تحقق ديگري و مي‌تواند همراه هم‌ديگر نيز مطرح بشود و گاهي هر كدام در مراحلي، مقدمه يك‌ديگر واقع مي‌شود تا انسان به هدف نهايي يعني «ملاقات پروردگار» نايل شود.


1. (يَاأَ يُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)، بقره/ 21.
2. (الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً)، بقره/ 22.
3. ذاريات/ 56.
4. در روايت آمده: ليعبدون اي ليعرفون! يعني خداوند انسان‌ها را آفريد تا او را بشناسند و هنگامي كه او را شناختند او را بندگي و عبادت كنند و از بندگي غير او بي‌نياز شوند.
5. (إِلَّا مَن رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذلِكَ خَلَقَهُمْ)، هود/ 119.
6. (الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ  أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً)، مُلك/ 2.
7. اين‌كه «ملاقات»‌چيست؟ بحث مفصلي دارد كه در اين مجال نمي‌گنجد، آيا مقصود ملاقات روز قيامت است، يا ملاقات شهودي و ديدن خدا با چشم دل است.
8. (اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى‏ كُلِّ شَي‏ءٍ قَدِيرٌ)، طلاق/ 12.
9. همان چيزي را كه امام7 در آن روايتي كه گذشت اشاره فرمود. (ليعبدون ? ليعرفون)
10. بقره/ 156.
11. (أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثاً وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لاَ تُرْجَعُونَ)، مومنون/ 115.