پرسش:

چگونگي اعجاز علمي «حركت زمين» را با توجه به آيه‌ 88 سوره‌ نمل توضيح دهيد؟

˜ پاسخ:

در مورد حركت زمين به آيات متعدّدي استناد شده است كه يكي از آن
آيه‌ 88 سوره‌ نمل مي‌باشد. خداوند در اين آيه مي‌فرمايد:

(وَتَرَى الْجِبَالَ تَحْسَبُهَا جَامِدَةً وَهِيَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي اتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ)؛ «و كوه‏ها را مى‏بينى، درحالى كه آنها را ثابت مى‏پندارى، و حال آنكه آنها همچون حركت ابرها درگذرند؛ [اين] ساخته خدايى است كه هر چيزى را محكم ساخت؛ در حقيقت او به آنچه انجام مى‏دهيد آگاه است.»

در مورد آيه فوق چند ديدگاه وجود دارد:

ديدگاه اول: بسياري از مفسران[1] معتقدند: آيه‌ فوق اشاره به حوادث آستانه‌ رستاخيز دارد؛ زیرا در پايان اين جهان و آغاز جهان ديگر زلزله‌ها و انفجارها و دگرگوني‌هاي عظيم واقع مي‌شود و كوه‌ها از هم متلاشي مي‌گردند، اين مطلب در برخي از سوره‌هاي آخر قرآن به طور صريح آمده است.

دليل صاحبان اين ديدگاه آن است كه اين آيه در ميان آيات رستاخيز قرار گرفته است و از سياق آيات پي مي‌بريم كه اين آيه در مورد رستاخيز است.[2]

ديدگاه دوم: بعضي از فلاسفه‌ اسلامي آيه را ناظر به «حركت جوهري» اَشياء دانسته‌اند و آن را هماهنگ و مؤيد نظريه‌ي معروف «حركت جوهري» مي‌دانند.[3]

علامه طباطبایی می‌نویسد: تمامي موجودات با جوهره ذاتشان به سوي غايت وجود خود در حركتند و اين همان معناي حشر و رجوع به سوي خداي سبحان است و اين معنا به خاطر اشاره‌اي كه در جمله‌ «تحسبها جامدة؛ تو آنها را جامد مي‌پنداري» وجود دارد مناسب‌ترين معناست.[4] و نيز در تفسير «احسن الحديث» آمده است ممكن است منظور آيه حركت جوهري باشد چنانكه صدر المتالهين شيرازي گفته است.[5]

ديدگاه سوم: بعضي از مفسرين و دانشمندان اين آيه را در مورد حركت زمين مي‌دانند و برخي از آنها اين آيه را از جمله‌ «معجزات علمي[6] قرآن» مي‌شمارند كه به نقل كلام آنها مي‌پردازيم:

1. تفسير مخزن‌العرفان: صاحب تفسير مذكور مي‌نويسد: بنابر دستاوردهاي علمي جديد كه، زمين دائم به دور خورشيد مي‌چرخد؛ معناي آيه خوب واضح مي‌گردد زيرا آيه مقيّد به قيامت نشده است و به حركت زمين اشاره دارد؛ زيرا چون كوه‌ها از اجزای زمين هستند و با زمين حركت مي‌كنند و چون زمين جسم سنگيني است و به يك سمت حركت مي‌كند حركت آن نامحسوس است. در ادامه، اين آيه را يكي از معجزات قرآن بر مي‌شمارد و دليل خود را اين چنين بيان مي‌كند: در وقت نزول قرآن اهل هيئت، اتّفاق نظرداشتند كه خورشيد هر شبانه‌روز يك بار دور زمين مي‌چرخد. و اين آيه خبر مي‌دهد كه كوه‌ها كه از اجزای زمينند، حركت مي‌كنند.[7]

سپس دو جواب از ديدگاه اوّل مي‌دهد:

الف. در قيامت ديگر كوهي باقي نمانده است. كه به صور (= شیپور) اسرافيل قبل از قيام ساعت موقعي كه زمين به حركت در می‌آيد آن كوه‌ها حركت كند چنانكه خداوند در سوره‌ واقعه مي‌فرمايد: (إِذَا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجّاً وَبُسَّتِ الجِبَالُ بَسّاً)؛ «در آن وقت كوه‌ها پراكنده گرديده‌اند و اثري از آن‌ها باقي نمانده است.»[8]

ب. ادامه‌ آيه (صُنْعَ اللَّهِ الَّذِي اتْقَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَفْعَلُونَ)؛ حركت زمين را تاييد مي‌كند. زيرا «اتقان» به معناي استحكام و محكم كاري است نه تخريب، اعدام و بنابر اينكه آيه در مورد قيامت باشد، با اتقان و محكم كاري سازگار نيست زيرا بنابرتوجيه مفسّرين در قيامت كوه‌ها پراكنده و خراب مي‌شوند تا اينكه با زمين يكي گردند و صحنه محشر صاف گردد.[9]

2. تفسير الميزان: علامه طباطبايي; در تفسير الميزان ديدگاه اوّل را بيان مي‌كند و سپس در ادامه مي‌نگارد: دو قول ديگر هم در آيه وجود دارد يكي اينكه آيه را بر حركت جوهري حمل كرده‌اند (كه در ديدگاه دوم مطرح شد) و ديگر اينكه آيه را بر حركت انتقالي زمين حمل كرده‌اند و اين معنا از نظر آيه ـ في نفسها ـ معناي خوبي است ولي دو اشكال متوجّه آن است:

الف. بنابراين معنا، آيه‌ شريفه از ما قبل و ما بعدش كه مربوط به قيامت است، بريده و بی‌ارتباط مي‌شود.

ب. با اين بريدگي ارتباط جمله «انّه خبيرُ بما تفعلون» به ما قبلش نيز به هم مي‌خورد.[10] ولي با اين حال علامه طباطبايي در مقدمه كتاب اعجاز قرآن، از آيه‌ 88 سوره‌ نمل حركت انتقالي زمين را استفاده مي‌كنند.[11]

3. تفسير نمونه: صاحب تفسير نمونه مي‌نويسند: قرائن فراواني در آيه وجود دارد كه تفسير ديگري را تاييد مي‌كند و آن اينكه آيه از قبيل آيات توحيد و نشانه‌هاي عظمت خداوند در همين دنياست و به حركت زمين كه براي ما محسوس نيست، اشاره مي‌كند.[12]

مسلّماً حركت كوه‌ها بدون حركت زمين كه به آن‌ها متّصل است معنا ندارد. و بدين ترتيب معناي آيه چنين مي‌شود: «زمين با سرعت حركت مي‌كند همچون حركت ابرها» طبق محاسبات دانشمندان امروز، سرعت سير حركت زمين به دور خود، نزديك به 30 كيلومتر در هر دقيقه است، و سير آن در حركت انتقالي به دور خورشيد، از اين هم بيشتر است. از اين‌رو آيه‌ فوق از «معجزات علمي قرآن» است زيرا حركت زمين توسط «گاليله» ايتاليایي و «كپرنيك» لهستاني در اواخر قرن 16 و اوايل قرن 17 ميلادي كشف شد در حالي كه قرآن بيش از هزار سال قبل از آن سخن گفته است.[13]

ایشان در ردّ ديدگاه اوّل مي‌نويسند: تشبيه به ابر و حركت آرام كه در ادامه آيه هست، متناسب با برقراري نظم جهان و آرامش فعلي آن است و نه حوادث قيامت؛ و از طرفي تعبير «گمان مي‌كني كوه‌ها جامدند» با حوادث قيامت كه آشكار است، ناسازگار است.[14]

ايشان در ردّ ديدگاه دوم (حركت جوهري) مي‌نويسند: تعبيرات آيه با آن سازگار نيست، زيرا تشبيه به حركت ابرها تناسب با حركت در مكان (حركت در اَيْن) دارد نه حركت در جوهر، بنابراين ظاهر آيه فقط يك تفسير را مي‌پذيرد و آن هم حركت ميكانيكي زمين (به دور خود يا به دور خورشيد) است.[15]

4. تفسير اطيب‌البيان: اين آيه‌ شريفه يكي از معجزات قرآن است كه دليل بر حركت كره‌‌زمين است كه در عصر نزول قرآن كسي به حركت زمين قائل نبود.[16]

5. تفسير احسن الحديث: تعبير «تحسبها جامدة» حاكي از آن است كه كوه‌ها فعلاً نيز بي‌حركت نيستند، ما آن‌ها را بي‌حركت مي‌بينيم. ایشان سه احتمال دیگر را نیز مطرح کردند، مانند:

الف. منظور از آن ممكن است حركت جوهري باشد چنانكه صدرالمتألهين شيرازي گفته است.

ب. شايد حركت وضعي، زمين باشد كه كوه‌ها نيز با آن حركت مي‌كنند.

ج. احتمال ديگر آن است كه پوسته‌ زمين بر روي هسته‌ مركزي آن حركت مي‌كند، چنانكه برخي دانشمندان گفته‌اند.[17]

6. قاموس قرآن: ممكن است مراد از آیه، حركت وضعي و انتقالي زمين باشد كه در هر دو حرکت كوه‌ها نيز بالتبع روانند و اگر اشكال شود كه كوه‌ها با حركت زمين، بسيار سريع حركت مي‌كنند ـ در حركت انتقالي سرعت آن بيش از 29 كيلومتر در ثانيه است ـ در اين صورت چطور به حركت ابرها تشبيه شده كه حركت ابرها نسبت به آن كند است؟! در پاسخ مي‌گوييم: شايد (وجه شبه) تشبيه در نامحسوس بودن حركت است نه در سرعت آن؛ زيرا حركت ابرها اغلب نامحسوس است، ولي مي‌دانيم كه حركت مي‌كنند. در همين كتاب (قاموس قرآن) از چند جهت به ديدگاه اوّل خدشه وارد كرده است.[18]

7. سيد هبة‌الدين شهرستاني: ایشان حركت زمين را از آیه استفاده مي‌كند و تذّكر مي‌دهد كه: مرحوم «علي قلي اعتضاد السلطنة» پسر «فتحعلي شاه» از اين آيه، حركت زمين را استنباط نموده و كسي در اين استخراج، بر او پيشي نگرفته است. ايشان در مورد تشبيه حركت زمين به ابر، چند نكته را بر مي‌شمارد:

الف. نرمي و همواري در عين سرعت.

ب. اختلاف حركت ابرها كه گاهي به طرف شرق و غرب و ... مثل زمين كه حركت‌هاي مختلف دارد.

ج. بدون لرزش بودن هر دو حركت.[19] - [20]
بررسي:

ديدگاه اوّل براساس تفسير ترتيبي است كه در تفسير ترتيبي با توجه به حفظ جايگاه آيه و همچنين با استفاده از سياق آيه، مفسر به تفسير آيه مي‌پردازد و نظر نهایي را بيان مي‌دارد هرچند مطالبي در ردّ اين ديدگاه آمد.

ديدگاه دوم يك ديدگاه فلسفي است و استاد مكارم شيرازي نيز آن را
ردّ نمودند.

در ديدگاه سوم همه به حركت زمين قائل بودند؛ بعضي حركت انتقالي و بعضي حركت وضعي و برخي ديگر به حركت پوسته زمين و برخي هم به حركت كلي زمين.

به نظر مي‌رسد استفاده‌ حركت انتقالي زمين از آيه مورد بحث، مناسبت دارد، زيرا كوه‌ها را به ابر تشبيه كرده است و ابر حركت انتقالي به دور زمين دارد ولي حركت دوراني (وضعي) به دور خود ندارد؛ پس از اين تشبيه قرآني حركت وضعي زمين استفاده نمي‌شود.[21]
نتيجه‌گيري:

1. با توجه به مطالب گذشته مي‌توان نتيجه گرفت كه اجمالاً حركت زمين مورد پذيرش قرآن مي‌باشد.[22]

2. تعبيرات قرآن و اشارات علمي آن به حركت زمين، بر خلاف نظر هيئت بطليموسي مي‌باشد كه حاكم بر فضاي علمي زمان نزول قرآن بوده است؛ زیرا در هيئت بطليموسي، زمين را ساكن و مركز جهان مي‌دانستند؛ اما قرآن از حركت آن سخن گفته است و اين يكي از مطالب علمي حق و صادق قرآن بود كه حدود 9 قرن بعد از نزول آنها توسط امثال «كپرنيك» به اثبات رسيد.[23]

3. خبر دادن قرآن از حركت زمين علاوه بر عظمت قرآن یکی از «شگفتي‌هاي علمي قرآن» محسوب می‌شود ولي اعجاز علمي قرآن نیست؛
زيرا افرادي مثل فيثاغوریس، فلوته خوس، ارشميدس، استرخوس، ساموسي، كليانتوس و آسوسي قبل از بطليموس به حركت زمين قائل بودند. پس قبل از ظهور اسلام دو ديدگاه در محافل علمي جهان در مورد حركت و سكون زمين بوده است كه ديدگاه حاكم و مشهور، همان سكون زمين يعني نظريه بطليموس بود، و ديدگاه مغلوب، همان حركت زمين بود.[24]

اعجاز علمي وقتي صادق است كه قرآن نظريه‌اي را ابراز كند و كسي نتواند مثل و مانند آن را به صورت عادي بياورد. در حالي‌كه نظريه‌ حركت زمين قبل از قرآن آورده شده بود، ولي مشهور نبود، هرچند كه اين مطلب، ضرري به عظمت قرآن نمي‌زند زیرا قرآن در عصري كه دانشمندان، مقهور نظريه‌ي سكون زمين بطليموس بودند شجاعانه و با صراحت، بر خلاف آن، سخن گفت و مطالب علمي حق و صادقي را به جهان عرضه كرد كه قرن‌ها بعد به صورت قطعي به اثبات رسيد.[25]

برای مطالعه بیشتر می‌توانید به کتاب‌های زیر مراجعه کنید:

1. الميزان في تفسير القرآن، علامه سيد محمدحسين طباطبايي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ سوم، 1397 ق.

2. اطيب البيان في تفسير القرآن، سيد عبدالحسين طيب، تهران، انتشارات اسلام، چاپ سوم، 1366 ش.

3. تفسير احسن الحديث، سيد علي‌اكبر قرشي، تهران، واحد تحقيقات اسلامي، بنياد بعثت، چاپ اول، 1366 ش.

4. مخزن العرفان درعلوم قرآن (مخزن العرفان)، بانوي اصفهاني (امين اصفهاني) تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361.

5. مجمع البيان في تفسير القرآن، امين الدين ابوعلي الفضل بن الحسن الطبرسي الطوسي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1379 ق.

6. جلاء الاذهان و جلاء الاحزان (تفسير گازر)، ابو المحاسن الحسين بن الحسن الجرجاني، تهران چاپخانه دانشگاه تهران، چاپ اول، 1337 ش.

7. منهج الصادقين في الزام المخالفين، ملافتح الله كاشاني، تهران، كتابفروشي اسلامي، چاپ دوم، 1344.

8. كشف الحقايق عن نكات الايات و الدقائق (كشف الحقايق)، محمد كريم العلوي الحسيني الموسوي، تهران،حاج عبدالمجيد صادق نوبري، چاپ سوم، 1396 ق.

9. تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي و همكاران، ناشر دارالكتب الاسلاميه، چاپ دوازدهم، 1374 ش.

10. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي‌اصفهاني، انتشارات كتاب مبين، چاپ چهارم، 1384.

11. پيام قرآن، آيت الله مكارم شيرازي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، چاپ چهارم، 1377.
12. قاموس قرآن، سيد علي اكبر قرشي، تهران، دارالكتب اسلاميه، چاپ هفتم، 1375 هـ . ش.

پی‌نوشت‌ها
[1]. ر.ك: تفسير مجمع البيان، الميزان، گازر، منهج الصادقين، كشف الحقايق، ذیل آیه‌ی فوق.

[2]. ر.ك: تفسير نمونه، ج 15، ص 568 ـ 567.

[3]. ر.ك: همان، ص 570.

[4]. ر.ك: تفسير الميزان، ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل؛ صدرالمتألهین شیرازی و تفسیر احسن الحدیث یکی از اقوال در آیه فوق را حرکت جوهری ذکر می‌کنند.

[5]. ر.ك: تفسير احسن الحديث، ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل.

[6]. صاحب تفسير نمونه، تفسير مخزن العرفان و تفسير اطيب البيان اين آيه را از معجزات علمي قرآن برمي‌شمارند.

[7]. ر.ك: تفسير مخزن العرفان، ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل.

[8]. همان.

[9]. همان.

[10]. ر.ك: تفسير الميزان ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل.

[11]. ر.ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي‌اصفهاني، چ 4، ج 1، ص 174.

[12]. تفسير نمونه، ج 15، ص 568.

[13]. ر.ك: تفسير نمونه، ج 15، ص 570 ـ 569.

[14]. ر.ك: همان، ج 15، ص568 و پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي اصفهاني، ج 1، ص 173 و پيام قرآن، استاد مكارم، ج 8، ص 152 و 151.

[15]. تفسير نمونه، ج 15، ص 570.

[16]. تفسير اطيب البيان، ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل.

[17]. ر.ك: تفسير احسن الحديث، ذيل آيه‌ي 88 سوره‌ي نمل.

[18]. ر.ك: قاموس قرآن، سيد علي اكبر قرشي، ج 1 ـ 2 (دو جلد در يك مجلد)، ج 2، ذيل ماده‌ي «جبل».

[19]. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي، ج 1، ص 174 و 173 به نقل از اسلام و هيئت سيد هبه الدين شهرستاني، ص 59 ـ 57.

[20]. برخي از نويسندگان معاصر نيز از آيه‌ي فوق حركت زمين را استفاده كرده‌اند و مي‌گويند: معلوم است كه سرعت ابر اشاره به سرعت زياد زمين است همانگونه كه مي‌گوييم: فلاني مثل باد حركت مي‌كند. (همان، ص 174 به نقل از كتاب رابطه علم و دين، عباسعلي سرفرازي، ص 34 و 33)

آيت‌الله حسين نوري نيز همين آيه (نمل/ 88) را اشاره به حركت كوه‌ها و زمين مي‌داند. (همان، به نقل از دانش عصر فضا، ص 35) همانگونه كه مهندس علي سادات همين معنا را پذيرفته است. (همان، زنده جاويد و اعجاز جاويدان، ص 24)

[21]. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي‌اصفهاني، ج 1، ص 184.

[22]. همان، ص 185.

[23]. همان.

[24]. همان.

[25]. همان.