پرسش

حقوق حیوانات از نظر پیامبر چیست و آیا حیوانات رستاخیز دارند؟

˜ پاسخ
احاديثی از پيامبر اعظم9 در مورد حيوانات

از پیامبر اکرم9 روایات فراوانی در مورد حیوانات حکایت شده که به بیان برخی از آن‌ها می‌پردازیم.
الف) حقوق حيوانات

1. از آن حضرت حكايت شده: چهارپايان بر صاحبانشان شش حق دارند:

1ـ چون به منزل رسيد پيش از هر كار علوفه‌ او را بدهد؛ 2ـ چون بر آبي مي‌گذرد، آب را بر او عرضه كند و آزادش بگذارد؛
3ـ برصورتش كتك نزند كه به تسبيح و ستايش خداي خويش مشغول است؛ 4ـ جز در راه خدا بر پشت حيوان درنگ نكند؛ 5ـ بيش از تواناييش بر او بار ننهد؛ 6ـ بيش از اندازه [تواناييش] با او راهپيمايي نكند[1].

2. از امام صادق7 نقل شده است كه پيامبر 9 نهي فرمودند از اينكه در صورت چهارپايان داغ نهاده شود و يا اينكه به صورت آن‌ها زده شود زيرا آن‌ها حمد و تسبيح پروردگار را به جا مي‌آورند[2].

3. در حديثي حکایت شده که فرمودند: چون گوسفند نگاه داريد خوابگاه ايشان را پاكيزه كنيد و خاك از بدنشان پاك كنيد و در حديثي ديگر از ایشان نقل شده خوابگاه گوسفندان را تميز كنيد و آنچه از بيني آن‌ها بيرون مي‌آيد پاك كنيد و در محل خواب آن‌ها نماز بگذاريد كه گوسفند از حيوانات بهشت است[3] (از اين روايت نيز مي‌توان فهميد كه خوابگاه آن‌ها به قدري بايد تميز باشد كه بتوان آنجا نماز خواند).

4. آن حضرت 9 شتري را ديدند كه بار بر دوش دارد و پايش بسته است فرمودند: به صاحب اين شتر بگوييد كه اين شتر در قيامت از او دادخواهي خواهد كرد[4].

5.  آن حضرت نهي فرمودند از آنكه حيواني را به آتش بسوزانند.[5]

6.  از امام صادق7 نقل شده كه پيامبر9 فرمودند: جوجه [پرندگان] را در لانه‌اش شكار نكنيد و هم‌چنين پرنده را در خواب. شخصی از ايشان9 پرسيد: چه زماني وقت خواب اوست آن حضرت فرمود: شب، پس، شب هنگام بر او وارد مشو تا اينكه صبح كند و جوجه را در لانه‌اش شكار نكن تا اينكه پر درآورد و پرواز كند و هنگامي كه پرواز كرد كمانت را برايش زه كن و دامت را برايش پهن نما[6].

7. هم‌چنين از ايشان نقل شده كه نهي فرمودند از اينكه شب هنگام به سراغ پرندگان بروند و فرمودند: شب «امان» است براي آنها[7].

8 . در «مرصاد العباد» نجم الدّين رازي[8] از پيامبر اكرم9 آمده است: هر كس زراعتي بكارد يا درخت ميوه‌اي بنشاند هرچه از آن، پرندگان يا چهارپايان بخورند در ديوان او درج خواهد شد.

9. در «ترك الاطناب» ابن القضاعی آمده كه پيامبر9 فرمود: در ميان بني‌اسرایيل مردي سيه دل و گناه‌كار بود، روزي سگي را بر لب چاهي تشنه يافت كه از تشنگي زبان بيرون آورده بود آن مرد به درون چاه رفت و كفش‌هاي خود را پر از آب كرد و به سگ داد، خداوند به پيامبر زمان وحي فرستاد به آن مرد بگو: «به خاطر اين مهرباني هرچه كرده بودي بخشيدم.» مردي از ياران آن حضرت برخاست و گفت: آيا ما را نيز به خاطر چهارپايان مزد دهد؟ پيامبر9 فرمودند: «في كلِّ كبد حرّي أجرٌ؛ در هر جگر تافته‌اي مزدي هست»[9].

حديثِ «در هر جگر سوخته مزدي هست» سرمشقي بوده براي عرفا و انديشمندان اسلامي براي ترحّم به حيوانات، سعدي در باب دوم گلستان گويد:

يكــي در بيابان سـگي تشنه يافت     بــرون از رمـــق در حيـاتش نيافت

كله دلو كـرد آن پسنديده كـشِ    چو حبل اندر آن بست دستار خويش

به خدمت ميان بست و بازو گشاد    ســگ ناتــــوان را كـمــي آب داد

خبـــر داد پيغمبر از حـــال مـرد     كــــه ايــزد گـــناهان او عفـو كرد[10]
ب) حشر حيوانات

1. از امام صادق7 نقل شده كه امام سجاد هنگام وفاتش به فرزندش [امام محمد باقر]7 فرمود: من بر اين شتر 20 حج به جا آورده‌ام و حتي يك شلاق هم به آن نزده‌ام، هنگامي كه مُرد، دفنش كن كه حيوانات درنده آنرا نخورند همانا رسول خدا9 فرمودند: هيچ شتري نيست كه 7 حج در عرفات وقوف داشته باشد[11] مگر اينكه خداوند آنرا از حيوانات بهشت قرار مي‌دهد و به نسلش بركت مي‌دهد. پس هنگامي كه آن شتر مُرد اباجعفر (امام محمد باقر7) برايش گودالي كند و آنرا دفن كرد[12].

2. از ابوذر نقل شده كه گفت: با رسول الله9 بوديم كه دو بز به هم‌ديگر شاخ زدند. پيامبر9 فرمودند: آيا مي‌دانيد براي چه به هم‌ديگر شاخ زدند؟ گفتند: نه؛ فرمود: ولي خدا مي‌داند و به زودي در ميان آن‌ها داوري خواهد كرد[13].

3. در روايتي نيز از طريق اهل سنت وارد شده كه آن حضرت فرمودند: خداوند تمام اين جنبدگان را روز قيامت برمي‌انگيزد و قصاص بعضي را از بعضي ديگر مي‌گيرد، حتي قصاص حيواني را كه شاخ نداشته و ديگري بي‌جهت به او شاخ زده است[14].

4. هركه گنجشكي را بيهوده بكشد روز قيامت بيايد و نزد عرش فرياد كند پروردگارا از اين بپرس براي چه مرا بي‌فايده كشت؟[15]

5. هر حيوان پرنده يا غير آن‌كه به ناحق كشته شود روز قيامت با قاتل خويش مخاصمه مي‌كند[16].
ج) پرندگان

1. شخصي از نزد امام صادق7 گذشت در حالي كه پرستويي ذبح شده در دست داشت، حضرت ضمن برخورد با آن شخص فرمودند: جدم9 نهي[17] كرده است از كشتن شش حيوان: زنبور عسل، مورچه، قورباغه، صُرَد،[18] هدهد و پرستو...[19]

2.  نقل شده است از آن حضرت كه در خانه حيواناتی ‍]مانند مرغ، خروس، كبوتر و...] زياد نگاه داريد كه شياطين به آن‌ها مشغول مي‌شوند و طفلان شما را ضرر نرسانند[20] همچنين گفته شده: در خانه‌ آن حضرت يك جفت كبوتر سرخ بوده است[21].

3.  خروس را دشنام مدهيد كه براي نماز مردم را بيدار مي‌كند[22].
د) چهارپايان

1. هيچ چهارپايي نيست مگر آنكه هر صبح از خدا سؤال مي‌كند خداوندا! مرا صاحب شايسته روزي كن كه مرا از علف سير و از آب سيراب كند و زياده از توانايي مرا تكليف نكند (به همين خاطر مي‌خواهم كه خود آن را آب دهم)[23].

2. چون كسي بر چهارپايي سوار شود و «بسم الله» بگويد ملكي رديف او مي‌شود و او را نگاه مي‌دارد تا فرود آيد، و اگر «بسم الله» نگويد شيطان رديف او مي‌شود و به او مي‌گويد: آواز بخوان و اگر نتواند بخواند به او مي‌گويد: آرزوهاي باطل و محال كن! و او پيوسته در اين آرزوهاست تا پايين آيد[24].

3. در جرياني از امام باقر7 روايت شده: رسول خدا9 الاغي داشت كه آنرا «عفير» مي‌ناميدند و چون آن حضرت سوار او مي‌شد از شادي سوارشدن پیامبر، در رفتار خود شوخي مي‌كرد به گونه‌اي كه دوش‌هاي آن حضرت را به حركت در مي‌آورد. ايشان9 خود را به زين مي‌چسبانيد، و مي‌فرمودند: «اللهم ليس منّي ولكن ذا من عفير» خدايا اين حالت ‍‍]غرور و به خود باليدن] از من نيست بلكه از «عفير» است[25].

سپس علامه مجلسي ادامه مي‌دهد: اي عزيز تفكر كن كه چگونه آن بزرگواران از نخوت رفتار آن الاغ انديشه داشته‌اند و به درگاه خدا عذر مي‌طلبيدند پس چگونه است حال آنان كه با غرور بر (مركب‌ها و) اسب‌هاي قازي‌نژاد مي‌نشينند و بر زمين و آسمان منت مي‌نهند؟![26]

4.  از حضرت رسول منقول است: زياد به دنبال شكار نرويد كه بر شما بيم ضرر دارم و چون صداي سگ يا فرياد الاغ را بشنويد از شرّ شيطان رجيم به خدا پناه بريد زيرا آن‌ها مي‌بينند چيزي كه شما نمي‌بينيد[27].

5. از سعادت آدمي است كه چهارپاي رهواري داشته باشد[28].

6. از حضرت رسول9 سؤال شد كدام مال بهتر است؟ فرمود: زراعتي كه آدم بكارد و در وقت درو كردن حق خدا را بدهد، پرسيدند: بعد از آن كدام مال؟ فرمود: شخصي كه گوسفندي چند داشته باشد و هركجا كه آب و علفي يابد آن‌ها را بچراند و نماز را به جا آورد و زكات مال خود را بدهد؛ گفتند: بعد از گوسفند كدام؟ فرمود: گاو كه در بامداد و پسين شير مي‌دهد[29]...

7. آمده است آن حضرت به عمه‌ خود فرمودند؟ چرا در خانه‌ خود بركتي نگه نمي‌داري؟ گفت: يا رسول‌الله! بركت كدام است؟ فرمود: گوسفندي كه شير دهد، سپس فرمود: هركه در خانه گوسفند شيرده يا بز شيرده يا گاو شيرده داشته باشد باعث بركت خانه‌ او مي‌شود[30].

8 . علامه مجلسي مي‌نویسند: در حديث معتبر منقول است كه شتر باعث عزّت اهلش است[31] و در حديثي ديگر آمده است كه گوسفند موجب بركت و شتر باعث زيبايي و جمال براي صاحبش است[32].

9.  روايات فراواني از آن حضرت در مورد اسب رسيده است از آن جمله فرمودند: خير و خجستگي بر پيشاني اسب نوشته شده است[33].

10. خرج اسب چون نفقه ضروري است و نبايد از آن خودداري كنند، كسي كه براي اسب خرج كند چنان است كه صدقه داده باشد[34].

11. حکایت شده که آن حضرت شخصاً با آستين خود چهره اسبي را پاك كردند و فرمودند: در مورد اسب، جبرئيل به من سفارش كرده است[35].

12. در «آداب الحرب والشّجاعۀ» از پيامبر9 روايت شده: هركه اسبي براي جنگ در راه خدا نگاه دارد خداوند به عدد هر مويي كه بر آن اسب باشد در ديوان عمل او نيكي بنويسد و بدي پاك كند[36].

آن حضرت به اهميت اسب در لشکركشي‌ها و پيشبرد كار مسلمين واقف بوده و علاوه بر توصيه‌هايي كه در مورد پرورش اين حيوان نمود سهم عمده‌ غنایم را براي اسب در نظر گرفت بدين ترتيب كه سوار يك سهم و خود اسب دو سهم از غنایم مي‌برد. كه در مجموع سه سهم از بهره‌ جنگي نصيب او مي‌شد. آن حضرت چند اسب داشتند و به آن‌ها شخصاً رسيدگي مي‌كردند و همين امر و نيز استفاده از غنایم جنگ، تشويقی بود براي مردم تا به پرورش و نگهداري اسب بپردازند بعد از ایشان نيز مسلمين افتخار مي‌كردند نژاد اسب خود را به اسبان حضرت برسانند. چنانكه «گوستاولوبون»[37] پزشك و جامعه‌شناس فرانسوي كه كتاب تمدن اسلام و عرب را نگاشته است از قول «پالگراو»[38] جهانگردي كه در نيمه دوم قرن نوزدهم ميلادي در كشورهاي عربي سفر كرده گويد: عرب‌ها از ميان تمام اسب‌ها، اسب‌هايي را اصيل و نجيب مي‌دانند كه نژادشان به يكي از پنج مادیانی برسد كه پيامبر اسلام سوار آن مي‌شد[39].

سير تشكيل سواره نظام و توانمندي نظامي مسلمين را مي‌توان با تخمين اسباني سنجيد كه حضرت براي جنگ‌هاي مختلف مهيّا مي‌كرد[40].
هـ ) گوشت و شير

1. گوشت آقاي غذاهاست در دنيا و آخرت[41]

2. كسي كه چهل روز بر او بگذرد و گوشت نخورد بر عهده‌ اوست پول قرض كند و گوشت تهيه نمايد[42].

3. كسي كه مي‌خواهد خشم و غضبش كم شود گوشت دُرّ اج بخورد[43].

4. آن حضرت از خوردن گوشت خام نهي فرمودند و آنرا كار حيوانات درنده دانستند[44].

5. نقل شده: آن حضرت دست و كتف [مثلاً گوسفند] را دوست داشتند و از ران كراهت داشتند، زيرا به محل ادرار نزديك است[45].

6. حكايت شده: حضرت چون ماهي تناول مي‌كردند مي‌فرمودند: «اللهم بارك لنا فيه وأبدل لنا به خيراً منه»خداوندا بركت ده براي ما در اين ماهي و به عوض آن بهترش را به ما عطا كن![46]

7. بر شما باد به شيرگاو كه از همه گياهي مي‌خورد و خاصيت همه گياه در شيرش هست[47].

8 . از امام صادق7 روايت شده كه پيامبر9 فرمودند: هيچ كس با شير نمي‌ميرد؛ زيرا خداوند مي‌فرمايد: «لبناً خالصاً سائغاً للشاربين» شيري خالص و گوارا براي نوشندگان[48].
و.  عنكبوت

1.  آن حضرت وجودِ تارِ عنكبوت در خانه را از عواملي مي‌شمرد كه موجب فقر مي‌شوند[49].

2. از حضرت علي7 نقل شده كه پيامبر فرمودند: خانه شيطانی در خانه‌هاي شما، جايي است كه عنكبوت، تار مي‌تند[50].
یادآوری
آنچه گذشت برخی از روایاتی بود که از حضرت در مورد حیوانات حکایت شده بود و در اینجا از معجزات پیامبر در مورد حیوانات مانند سخن گفتن با حیوانات و یا داستان نجات يافتن حضرت از دست مشركان توسط
تارِ عنكبوتي كه بر در غار بود ـ  هنگام هجرت آن حضرت[51]ـ و... سخن به میان نیاوردیم.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. خصال، شيخ صدوق، ج 1، باب ستّه، ص 330.

[2]. نورالثقلين، شيخ حويزي، ج 3، ص 168، ذيل آيه 44 / اسراء (در حديثي ديگر از زدن به صورت هر صاحب روحي نهي شده چراكه تسبيح پروردگار مي‌گويد (حليۀ‌المتقين، علامه مجلسي،ص285)

[3]. تاريخ دامپزشكي و پزشكي ايران، دكتر حسن تاج بخش، ج 2 (دوران اسلامي)، ص 36 و 37، حليۀ المتقين، علامه مجلسي، ص 293 و ص 273.

[4]. تاريخ دامپزشكي...، همان، ص 37.

[5]. حليۀ المتقين، همان، ص274.

[6]. كافي، شيخ كليني، ج 6، ص 216.

[7]. همان.

[8]. (573 ـ 654 ق) به نقل از تاريخ دامپزشكي و...، همان، ص 37.

[9]. ترك الاطناب، ابن القضاعي (م: 454 ق)، به نقل از تاريخ دامپزشكي...، همان، ص 48.

[10]. تاريخ دامپزشكي و...، ص 48.

[11]. نورالثقلین گفته: یوقف ]علیه[ که معنایش می‌شود: روی آن در عرفات وقوف داشته باشد.

[12]. نورالثقلين، شيخ حويزي، ج 1، ص 715، ذیل آيه 38 انعام.

[13]. همان.

[14]. تفسير نمونه، ج 5، ص 226.

[15]. نهج الفصاحۀ، گردآورنده و مترجم: ابوالقاسم پاينده، سازمان انتشارات جاويدان، چاپ 17، پاييز 1362، ص 571، ح 2763.

[16]. نهج الفصاحۀ، همان، ص 551، ح 2670.

[17]. نهيِ كراهت است نه نهي حُرمت.

[18]. پرنده‌اي است داراي سر بزرگ كه گنجشك شكار مي‌كند سبزگرا، سبزقبا، كلاغ سبز، شير گنجشك. ( فرهنگ فارسي عميد دو جلدي، ج 2، ص 1358)

[19]. خصال، ج 1، ص 326.

[20]. حليۀ المتقين، علامه مجلسي، ص 271.

[21]. همان، ص 272.

[22]. همان.

[23]. همان، ص 286.

[24]. همان، ص 288.

[25]. همان، ص 289.

[26]. همان.

[27]. همان، ص 277.

[28]. همان، ص 283.

[29]. همان، ص 291.

[30]. همان، ص 273، تاريخ دامپزشكي و....، ص 36.

[31]. همان، ص 292.

[32]. تاريخ دامپزشكي و پزشكي در ايران، ص 36.

[33]. نهج الفصاحه، ص 24، ح 1551، و قريب به اين مضمون، ص 222، ح 1109.

[34]. نهج الفصاحه، ص 324، ح 1552.

[35]. تاريخ دامپزشكي و پزشكي در ايران، ص 37.

[36]. همان، 33.

[37]. (م: 1931) م Gustave Lebon

[38]. Palagrave.

[39]. تاريخ دامپزشكي و..، ص 171.

[40]. همان.

[41]. كافي، شيخ كليني، ج 6، ص 308، ح 2.

[42]. همان، ص 309، ح 3.

[43]. همان، ص 312، ح 3.

[44]. همان، ج 6، ص 313، ح 1.

[45]. همان، ص 315، ح 3.

[46]. حليۀ المتقين، ص 52.

[47]. همان، ص 53، قريب به اين مضمون نهج الفصاحۀ، ص 227، ح 1135.

[48]. نورالثقلين، شيخ حويزي، ج 3، ص 62، ذیل آيه 66 نحل.

[49]. مستدرك وسائل الشيعه، محدث نوري، ج 3، ص 457 (اين معنا در احاديث ديگري از حضرت علي7 نيز نقل شده است)

[50]. وسائل الشيعه، ج 5، ص 322 باب استحباب تنطيف البيوت من حول العنكبوت.

[51]. از جمله ر.ك: بحارالانوار، ج 17، ص 392 و ج 19، ص31 به بعد (باب الهجرۀ و مباديها و مبیت علي)