توضیحات
دسته: ـ فواید حجامت از نظر اسلام و علوم پزشکی و تأثیر آن بر فشار خون را بیان کنید.
بازدید: 4277

پرسش:

فواید حجامت از نظر اسلام و علوم پزشکی و تأثیر آن بر فشار خون را بیان کنید.

˜پاسخ:

حجامت به معنای مداوا ترجمه شده[1] و در اصطلاح نام یک روش خون‌گیری است که به منظور پیشگیری از بیماری و درمان بیماری انجام می‌شده است[2]. به عبارت دیگر:

حجامت یا فلبوتومی، فرایند جمع‌آوری خون است، در طول تاریخ حجامت به سه روش انجام می‌گرفت: رگ‌زنی (Venesection)، بادکش گذاری (Cupping)، استفاده از زالو (Leeches)[3].

برای اینکه بهتر با حجامت آشنا شویم لازم است تاریخچه آن را بیان کنیم.
تاریخچه‌ حجامت

از زمانی که انسان پا به عرصه‌ وجود گذاشته است، همواره در طول تاریخ حیات خود، در این فکر بوده که چگونه با بیماری مبارزه کند و بیماری را از اندام‌های آسیب‌دیده‌ خود به طور مصنوعی، با باز کردن عضو معیوب بیرون آورد.

در درمان بیماری به وسیله‌ حجامت، معمولاً از پشت بدن بیمار، از ناحیه‌ای مشخص که خون جریان دارد به کمک ابزاری مکنده، خون مکیده می‌شود. «Plethora Ibi Evacua Ubi»، قدیمی‌ترین سند معتبر موجود، راجع به حجامت، مربوط به 3300 سال قبل از میلاد مسیح است که نشان می‌دهد عمل حجامت در مقدونیه انجام می‌گرفته است. بعدها از مقدونیه به یونان باستان نفوذ می‌کند و در آن زمان شاخص پزشک بودن، حجامت کردن و داشتن ابزار حجامت از جمله، یک تیغ و قطعه شاخی از یک حیوان بوده است.

در حدود 400 سال قبل از میلاد مسیح، بقراط نحوه‌ کاربرد حجامت را به رشته‌ تحریر در آورد. اوراق پاپیروسی که از عصر باستان به دست آمده، نشان می‌دهد که حدود 2200 سال قبل از میلاد مسیح، حجامت امری رایج بوده است. همچنین نوشته‌های باستانی آیورودا؛ یعنی 1500 سال قبل از میلاد، نشان می‌دهد که در هندوستان حجامت انجام می‌گرفته و مطالب گوناگونی هم درباره اثرات حجامت در درمان بیماری‌ها، به رشته‌ تحریر درآمده و از آن زمان تاکنون باقی مانده است.

حجامت، در رم باستان و بعدها نزد ژرمن‌ها ـ تا پیدایش رنسانس در اروپا ـ عملی متداول و کارساز بوده و به هر حال جایگاه خاصی در تاریخ پزشکی جهان دارد.

در نوشته‌های پزشکان معروف جهان از جمله: سلسوس «Celsus» 30 سال قبل از میلاد، جالینوس 120 سال بعد از میلاد، مطالب متنوعی درباره‌ حجامت آمده است که همه‌ آن اطلاعات در آثار پاراسلسوس «Paracelsus» (1541 ـ 1493) تکرار شده است.

از این مطالب نتیجه می‌گیریم که حجامت یکی از مشهورترین، قدیمی‌ترین و مؤثرترین روش معالجه است. هنوز هم به هنگام دردکمر بنا به تجربیات «کنینگ ون ادن والد» با حجامت، درد بدون عوارض جانبی کاملاً برطرف می‌شود. در قدیم از ابزار آلات تو خالی برای مکیدن خون از ناحیه‌ی خراشیده‌شده‌ پوست استفاده می‌کردند. در هندوستان از درخت بامبوس، در آفریقا از کالباز و ژرمن‌ها از شاخ حیوانات استفاده می‌کردند. حجامت در قرن شانزدهم میلادی در تمام کشورهای اروپایی امری متداول و رایج بوده است. پزشکان معروفی در این قرن از جمله: فالوپیو، ویدوس و دالاکروس ابزار خاصی را برای حجامت ابداع کرده‌ بودند. یکی از معروف‌ترین پزشکان قرن نوزدهم آلمان به نام «کریستف ویلی بالدهوفلند» حجامت را درمانی معجزه‌آسا برای بیماری‌های چشم، ریه، قلب و عروق و بیماری‌های درد پشت توصیه می‌کند.

از اوایل قرن بیستم تا به حال، در آلمان، ایران و... عمل حجامت عمدتاً از سوی مراکز درمان طبیعی انجام می‌گیرد و بعضی از پزشکان طب جدید هم به این امر مبادرت می‌ورزند.

یکی از سرشناس‌ترین چهره‌ها‌ی علمي ‌و پزشکی اتریش که در سال 1883 متولد شده است، شخصی است به نام «برنهادر آشنر دروین» که پایه‌گذار جراحی مغز می‌باشد. او اولین کسی بود که فرضیه جراحی مغز را طرح کرد و فیزیولوژی مغز را به رشته‌ تحریر در آورد و 30 سال بعد از وی «هوسای» جایزه نوبل گرفت و همواره از طرفداران امر حجامت یا به طور کلی درمان‌های طبیعی به شمار می‌آمد. بعدها «هوسای» در شهر‌ هاله در آلمان به درجه‌ پروفسوری جراحی زنان نايل آمد. او در اصل، متخصص روماتیسم بود و عملاً به درمان بیماران به شیوه‌های طبیعی یا سنتی مبادرت می‌ورزید. از جمله: دردهای روماتیسمی، افسردگی‌ها، دیسک کمر، آرتروز و بی‌نظمي ‌در قاعدگی زنان و غیره را مداوا می‌کرد. هنوز کتاب‌های او مرجع علمي ‌غنی برای طرفداران طب سنتی به شمار می‌آید. آن‌جا که پزشکی مدرن گاهی قادر به درمان نیست، ‌پزشکی سنتی به کمک می‌آید[4].
حجامت در اسلام

در مورد حجامت در آیات قرآن مطلبی یافت نشد. ولی با بررسی در روایات اسلامی، بیش از 600 حدیث درباره‌ حجامت و فواید آن وارد شده است.

حکایت شده که پیامبر اکرم9 در طول عمر شریف خویش، 527 بار حجامت نموده‌اند و حجام او شخصی به نام ابوطیبه بود که این تکرار و تعداد حجامت به خوبی جایگاه رفیع حجامت را در سنت‌های نبوی نمایان می‌کند. اصولا حجامت جزو سنت‌های نبوی بوده است.

در طب اسلامي‌ روزهای شنبه و دوشنبه و پنج‌شنبه و ساعات اول روز و اول شب برای حجامت مناسب‌تر ذکر شده است. حجامت روز جمعه ممنوع اعلام شده است. روزهای 17، 19 و 21 ماه قمری برای حجامت بیشتر توصیه شده است. در بهار و پاییز مؤثرتر و بیشتر توصیه شده است[5].

در طب اسلامی، آثار و فواید، نحوه اجراء، شرایط حجام و محجوم و حتی ادعیه خاص حجامت و تمام جزئیات و کلیات مربوط به حجامت شرح داده شده است.

حجامت پیامبر9 غالباً سه‌گانه بود؛ یکی سر را حجامت می‌کرد و آن را «متقدمه» می‌نامیدند و دیگری بین کتفین و آن را «نافعه» می‌‌نامیدند و سومي‌ بین ورکین (ران‌ها) و آن را «مغیثه» می‌نامیدند[6].

عن رسول الله9: الحجامة تزید العقل وتزید الحافظ حفظاً؛ حجامت عقل را زیاد و حافظه را افزایش می‌دهد[7].

و در جای دیگر فرمودند: «ان والحجم شفا؛ به درستی که حجامت شفاست، و بهترین حجامت، حجامت سر است.»[8]
دیدگاه طب جدید پیرامون حجامت

فعالیت‌های تحقیقاتی و گزارشات علمي ‌و مقالاتی که پیرامون حجامت در نشریات، آکادمی‌های معتبر علمی، مراکز تحقیقاتی و سایت‌های اینترنتی (مربوط به حجامت) منتشر شده است، از حد تصور بیرون است! هم اکنون در بیش از 38 کشور جهان نظیر کانادا، ایالات متحده آمریکا، نروژ، ایران، جمهوری‌های شوروی سابق، آفریقای جنوبی، آلمان و... ‌حجامت به طور رسمي به عنوان یک رفتار درمانی شناخته شده و متقن پذیرفته شده است. از لحاظ ترمینولوژی، حجامت را می‌توان با اصطلاحات زیر جستجو کرد:

Wet cupping, dry cupping, Air trapping, blood letting, scarification, Hejamat

پروفسور یوکاسالونن می‌گوید[9]: «حجامت تنها راه پیشگیری و علاج سکته‌های قلبی و مغزی می‌باشد».

پروفسور یوهان آبله (محقق آلمانی) می‌گوید[10]: «من اعتقاد راسخ دارم که نه تنها امروز بلکه برای همیشه امر حجامت را در درمان بیماری‌ها نباید نادیده گرفت. حجامت شیوه درمانی است که در غالب اوقات بدون عوارض جانبی، بدون صرف هزینه‌‌ي گران و وقت‌گیر و فقط با یک مرحله، موجب بهبودی بیماری مورد نظر می‌گردد.

حجامت یک امر کمکی در جهت خودگردانی و احیای سیستم‌های فیزیولوژیک بدن است. مطالعات ما نشان می‌دهد که 75% بیماریها را با شیوه‌های درمان طبیعی از جمله «حجامت» می‌توان کاملاً درمان نمود.» معروف‌ترین پزشک قرن نوزدهم آلمان به نام «کریستف ویلی بالد هوفمند» امر حجامت را درمانی معجزه‌آسا برای بیماری‌های چشم، ریه، قلب و عروق و دردکمر و پشت توصیف می‌کند. سرشناس‌ترین چهره علمي‌ و پزشکی اتریش به نام «آشنردروین» از طرفداران سرسخت حجامت می‌باشد. یوهان آبله در ادامه بیماران متعدد و صعب العلاجی را گزارش می‌کند که تماماً توسط حجامت مداوا شده‌اند[11].

آبله پشت انسان را از لحاظ توپوگرافی به مناطقی تقسیم کرده است (منطبق بر Meridian های طب سوزنی) و مدعی است که حجامت هر نقطه اثرات درمانی خاص روی سیستم‌های مجاور خواهد داشت. تاکنون بیش از هزار مقاله درباره‌ حجامت نوشته شده است.

اثرات درمانی و پیشگیری حجامت

طبق بررسی‌های پژوهشگران مؤسسه تحقیقات حجامت ایران[12] (تنها مرکز رسمي‌ در ایران که به امر مطالعات علمي‌ روی جنبه‌های گوناگون طب اسلامي‌ و حجامت می‌پردازد و دارای بیش از هزار عضو پزشک و متخصص می‌باشد) روی حجم نمونه پنجاه هزار نمونه (Case) حجامت شده، نتایج درمانی در بیماری‌های زیر مشاهده شده است:

1. آکنه 2. پسوریازیس 3. آلرژی 4. پمفیگوس ولگاریس 5. سردرد عصبی
6. میگرن 7. پرخوابی 8. فشار خون 9. دپرسیون 10. هیپرلیپیدمي ‌11. غلظت خون 12. دیابت غیر وابسته به انسولین 13. پلی سایتمي ‌14. انمي ‌فقر آهن 15. آبله‌‌مرغان 16. سرخک 17. سرخجه 18. دسمنوره 19. اولیگومنوره 20. آمنوره
21.‌ هایپومنوره 22.‌ هایپرمنوره 23. فلاشینگ 24.‌ هایپرتیروئیدی25. هیپوتیروئیدی 26. ترک سیگار 27. ترک اعتیاد 28. فراموشی 29. تب 30. یرقان فیزیولوژیک 31. ناخنک 32. سیاتالژی 33. بوی بد دهان 34. دردهای عضلانی و استخوانی
 35. ناباروری مردان و زنان 36. پیشگیری از تصلب شرائین 37. پروستاتیت
38. افزایش قدرت بینایی 39. افزایش توان ایمنی 40. تنگی نفس 41. M. S
42. تیکهای عصبی 43. دوشن 44. انزال زودرس 45. آسم 46. آنفولانزا 47. فارنژیت 48. کوتاهی قد 49. لاغری و بی‌اشتهایی 50. دیسک‌کمر 51. واریس 52. ریزش‌ مو 53. هپاتیت 54. مسمومیت‌های غذایی و دارویی 55. مسمومیت با سرب 56. آرتروز 57. آرتریت روماتوئید 58. بی‌خوابی 59. کولیت و ناراحتی‌های گوارشی.

مقایسه بین خون وریدی و خون حجامت

دکتر خسرواگین و حسین خیراندیش در مقایسه بین خون وریدی و خون حجامت و تحقیق بر روی 96 نفر از کسانی که حجامت شده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند.

* نتایج آماری اسید اوریک خون وریدی (542/1 =SD و 0094/6 = Mean) و اسید اوریک خون حجامت (902/1 = SD و 5948/6 = Mean) بوده است و آزمون اختلاف معنی‌دار با سطح 001/0 < P را نشان می‌دهد و دارای ضریب همبستگی 7474% می‌باشد.

* نتایج آماری اوره‌ي خون وریدی (995/10 = SD و 9792/31 = Mean) و اوره‌ي خون حجامت (151/13 = SD و 9375/34 = Mean) بوده و آزمون اختلاف معنی‌دار با سطح 001/0< P را نشان می‌دهد و دارای ضرایب همبستگی 8300/0 می‌باشد.

* نتایج آماری کراتینین خون وریدی (276% = SD و 1438/1 = Mean) و کراتینین خون حجامت (253/0 = SD و 0719/1 = Mean) بوده است و آزمون اختلاف معنی‌دار با سطح 001/0 < P را نشان می‌دهد و دارای همبستگی 7658/0 می‌باشد.

* نتایج آماری قند خون وریدی (157/60 = SD و 4375/123 = Mean) و قند خون حجامت (021/69 = SD و 3438/135 = Mean) بوده است و آزمون اختلاف معنی‌دار با سطح 001/0 < P را نشان می‌دهد و دارای همبستگی 8304/0 می‌باشد.

* نتایج آماری تری‌گلیسیرید خون وریدی (11/159 = SD و 38/288 = Mean) بوده است و تری گلیسیرید خون حجامت (41/182 = SD و 52/358 = Mean) بوده است و آزمون اختلاف معنی‌دار با سطح 001/0 < P را نشان می‌دهد و ضریب همبستگی 8304/0 می‌باشد[13].

فرضیة تأثیر جاذبة ماه بر خون ساکنان زمین و حجامت

با دقت در متن احادیث مختلف درمی‌یابیم که در زمان‌های خاصی از ماه قمری حجامت توصیه شده است و فوايد خاصی نیز در حجامت آن روزها ذکر شده است مانند: عن رسول الله9:

«من احتجم یوم الثلثاء سبع عشره أو اربع عشره او لاحدی وعشرین من اشهر کانت له شفاء ودواء لسنه کلها وکانت لما سوی ذلک شفا من وجع الراس والضواس والجنون والبرص...[14]»

عن... : «فاذا اردت الحجامة فلیکن فی اثنی عشره لیله من الهلال الی خمس عشرفانه اصح لبدنک فاذا انقضی الشهر فلاتحتجم الا تکون مضطراً الی ذالک وهوادم نیقض فی نقصان الهلال»[15]. وقتی اراده حجامت کردی، شب دوازدهم از حلال ماه تا پانزدهم را انتخاب کن که این کار برای سلامتی تو مفید است و اگر ماه به اتمام رسید حجامت نکن مگر آنکه به آن مضطر شوی.

عن جعفر بن صادق ابو عبدالله7:

«من احتجم فی أخر خمیس من شهر فی اول نهار سل عنه الداء سلا...»[16]، حجامت در پنج شنبه آخر ماه و در اول روز موجب دفع بیماری از بدن می‌گردد.

داوطلبینی که در نیمة اول ماه مورد حجامت قرار گرفته‌اند در مقایسه با داوطلبین نیمة دوم ماه دارای نتایج متفاوتی می‌باشند و میانگین آنها با هم اختلاف دارد و به استثنای فاکتور اسید اوریک مابقی فاکتورها (کراتینین، گلوکز، کلسترول، گلیسرید) بالاتر از فاکتورهای مشابه در خون حجامت نیمة اول ماه بوده است و در مورد اسید اوریک و کراتنین این اختلاف دارای سطح معنی‌دار نیز می‌باشد اما باز هم نیاز به مطالعه وسیع‌تر در این خصوص وجود دارد[17] تا روشن شود که چه اندازه جاذبه ماه می‌تواند بر خون انسان و در نتیجه زمان مناسب حجامت اثر گذارد.
فشار خون

منظور از فشار خون، مقدار فشاری است که در رگ‌های بزرگ خون توسط تلمبه‌ای به نام قلب ایجاد شده است و اکسیژن از طریق مویرگ‌ها به سلول‌های بدن فرستاده می‌شود و اگر رگ‌های کوچک تنگ شود سبب بالا رفتن فشار خون می‌شود.

اگر فشار خون شما همیشه بالاتر از90/160 باشد؛ شما مبتلا به پرفشاری خون هستید. اگر فشار خون شما بین 90/140 قرار دارد شما دچار پرفشاری خون مرزی هستید[18].
نشانه‌های فشار خون

1. سر درد، سرگیجه؛ 2. خونریزی از بینی؛ 3. تار شدن چشم و صدا کردن گوش‌ها؛ 4. تپش قلب؛ 5. ضعیف شدن و زود به نفس نفس افتادن.

دلایل افزایش فشار خون

1. چاقی: فشار خون در افراد چاق 6 برابر افرادی است که وزن طبیعی دارند.

2. مصرف غیرمتعارف نمک طعام: نمک طعام دارای بیشترین مقدار سدیم است یعنی حدود 40% وزن نمک طعام را سدیم تشکیل می‌دهد.

3. مصرف چربی زیاد: افزایش مصرف چربی‌های حیوانی و روغن‌های جامد باعث سخت شدن رگ‌های خونی می‌شود.

4. فشارهای عصبی اعم از فشارهای روحی، ناراحتی، حالت‌های هیجانی، عصبانیت، خستگی فکری و گرفتاری از عوامل مهم بالا بردن فشار خون می‌باشند.

5. وراثت:

6. الکل و سیگار:

7. افزایش سن: افراد بالای 55 سال بیشتر در معرض افزایش فشار خون هستند.

8. تحرک کم بدن: افزایش انسولین بر اثر کم تحرکی است و تحرک و ورزش سبب دفع شدن سدیم می‌شود که نقش مهمي‌در کنترل فشار خون دارد[19]. لازم به ذکر است در 95% موارد فشار خون، هیچ علت خاصی در ایجاد پر فشاری خون یافت نمی‌شود[20].

اثر حجامت در خون

با توجه به اینکه حجامت با خون ارتباط مستقیم دارد جای پرسش دارد که چه اثراتی در خون به جای می‌گذارد؟ در پاسخ می‌توان گفت:

الف. حجامت، جریان گردش خون را در رگ‌ها و لنف‌ها تنظیم می‌کند که اصطلاحاً آن را جریان خونی ـ لنفاوی می‌گویند. در واقع جای حجامت شده، پیوسته با دایره منظم ناحیه‌ رفلکس عضو در تماس است که هدف اصلی حجامت‌کننده است. در این راستا می‌توان با یک حجامت برای همیشه بسیاری از میگرن‌ها را شفا بخشید و همزمان از گرفتگی و کم‌تحرکی شانه‌ها و سر و گردن جلوگیری کرد. جالب توجه است که فردای آن روز نفخ و یبوست فرد حجامت شده بر طرف می‌شود و درد ران پا بهبود می‌یابد. در این امر ناحیه‌ حجامت، در سمت راست زاویه‌ کفگیرک شانه‌ شخص می‌باشد؛ یعنی ناحیه‌ صفرا. هدف حجامت کننده، ناحیه‌ دایره منظم بزرگ صفرا می‌باشد.

ب. با حجامت، مقدار خون در جریان رگ‌ها، تعداد گلبول‌های قرمز در سیستم رگ‌ها و مقدار پروتئین موجود در خون جاری؛ یعنی حالت انبساط و فشار همودینامیک در نظر گرفته می‌شوند. به طور کلی در این امر پرفوزیون بافت بدن تحت تأثیر قرار می‌گیرد.

ج. هنگام حجامت، انقباض دیواره‌ رگ‌ها در ناحیه‌ حجامت و همین طور انقباض دیواره‌ مویرگ‌ها تغییر یافته و به احتمال قوی نفوذ و عبور جریان مایع را تقویت می‌کند.

در ناحیه حجامت، افزایش فشار ورودی و خروجی مویرگ‌ها در دایره‌ منظم تنظیم می‌شود؛ یعنی کسانی که درد کبد و تورم کبدی دارند، با اولین حجامت احساس راحتی می‌کنند[21].

احادیث زیادی درباره ارتباط حجامت و خون وارد شده است. برای مثال از پیامبر اسلام9 حکایت شده که فرمودند:

«احتجموا اذا‌هاج بکم الدم. فان الدم ربّما تبیغ بصاحبه فیقتله»؛ موقعی که خون شما به غلیان آمد حجامت کنید: غلیان خون، صاحبش را می‌کشد[22].

ارتباط فشار خون و حجامت

برای کنترل فشار خون لازم است حجامت در ناحیه‌ بالای مهره‌ پنجم کمر، یک نقطه‌ متورم داغ یا گشادی مویرگ، به ندرت روی مهره خاجی انجام بگیرد. عمق تیغ زدن 3 تا 5 میلی‌متر است.

حجامت در این ناحیه بدون خطر نیست و دقت زیاد لازم دارد؛ زیرا خطر آسیب دیدن مهره‌ها در پیش است. از طرفی چنان چه شکاف بزرگ باشد، نمی‌توان تعادل عضو را برقرار کرد. توجه داشته باشید که حجامت در این نقطه موجب پایین‌آمدن فشار خون می‌شود؛ لذا دقت کامل در این امر ضروری است. در افرادی که فشار خون یا سیستولیک آن‌ها زیر 16 باشد، نباید فشار خون کمتر از این رقم شود، که معمولاً تعداد بیماران چاق بیشتر از بیماران لاغر است.

اهمیت این نوع حجامت

برای رفع درد کمر، فشار و دَوَران در سر، فشار خون بالا، روحیه‌ افسرده در دوران یائسگی. معمولاً فشار خون به 30 تا 10 میلیمتر جیوه تقلیل پیدا می‌کند و برای ماه‌ها بدون تغییر می‌ماند، لذا از میزان داروی مصرفی می‌توان کاست. معمولاً سرگیجه، اجسام فنری جلو چشم دیدن، صدای وزوز در گوش شنیدن از بین می‌روند. در این مجموعه بیماری‌ها، بیمار مجبور است، علی‌رغم انجام حجامت شدیداً از دستور دارو، رژیم غذایی و غیره پیروی کند. با فشار انگشت در این ناحیه، فرد به شدت احساس درد می‌کند. این بیماری بیشتر نزد بانوان شایع است. در این نقطه حجامت باید چند نوبت تکرار شود[23].

حاصل سخن اینکه: حجامت ریشه‌ کهن دارد، هم برای پیشگیری کاربرد دارد و هم برای درمان و احادیث زیادی درباره فواید و اهمیت و کیفیت و زمان حجامت وارد شده است و پیامبر اسلام9 در طول عمر با برکتشان صدها مرتبه حجامت کردند و با تحقیقات گسترده اثبات شده است که بیشتر بیماری‌ها قابل علاج است از جمله فشار خون بالا را کنترل می‌کند[24].

برای مطالعه بیشتر به کتاب‌های زیر مراجعه فرمایید:

1. حجامت از دیدگاه اسلام، حسین خیراندیش، سلسله پژوهش‌های مؤسسه تحقیقاتی حجامت ایران، تهران.

2. طب سنتی، مقاله دکتر یوهان آبله آلمانی، ترجمه از ابوالقاسم متین، نشر فرهنگ اسلامی، تهران.

3. مجموعه مقالات، دکتر محمد عزیزخانی، مؤسسه تحقیقات حجامت ایران.

4. حجامت یک شیوه درمانی آزموده شده، یوهان آبله، 1998 م.

5. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 62.
6. قانون، ابن سینا، تهران، انتشارات سروش، 1367 ش.

[1]. فرهنگ معین، ذیل ماده حجامت.

[2]. حجامت از دیدگاه اسلام، حسین خیراندیش، ص 37.

[3]. فلبوتومی، لین بی. هولتک، مترجم دکتر بابک عزیز افشاری، نشر طبیب، تهران، ج 1، ‌ص 14.

[4]. ر.ک: طب سنتی، یوهان آبله آلمانی، مترجم دکتر ابوالقاسم متین، ص 251 ـ 249.

[5]. ر.ک: بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 62.

[6]. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 62، ص 120.

[7]. مستدرک علی الصحیحین، ج 4، ص 234، ح 7479، بحارالانوار، ج 62، ص 126.

[8]. مستدرک الوسائل، نوری، ج 13، ص 80.

[9]. مجله‌ اشپیگل، سپتامبر 1992.

[10]. ر.ک: کتاب حجامت یک شیوه درمانی آزموده شده، تألیف یوهان آبله، 1998.

[11]. همان.

[12]. آرشیو مقالات و پژوهش‌های مؤسسه تحقیقات حجامت ایران.

[13]. ر.ک: مقایسه بین خون وریدی و حجامت، دکتر خیراندیش و دكتر اگین، انجمن تحقیقات حجامت ایران، تهران، جزوه شماره 8، ص 14 و 13.

[14]. وسائل الشیعه، شيخ حر عاملی، ج 17، ص 115.

[15]. بحارالانوار، ج 62، ص 318.

[16]. همان.

[17]. دکتر خسرو آگین و حسین خیراندیش، مقایسه خون ورید و خون حجامت، جزوه شماره 8،
ص 13 و 14.

[18]. فشار خون، دی جی بیورز، ترجمه فرهاد همت‌خواه، انتشارات عصر کتاب، تهران، 1380، ص 23.

[19]. رژیم‌های غذایی فشار خون و بیماری‌های قلب، احمدی، محسن، اصفهان، انتشارات حسین فهمیده، ص 23 ـ 20.

[20]. فشار خون، دی جی بیورز، ص 29.

[21]. یوهان آبله، همان، ص 282 ـ 281.

[22]. بحارالانوار، ج 62، ص 120.

[23]. یوهان آبله آلمانی، حجامت، مترجم ابوالقاسم متین، تهران، 1380، طب سنتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص 324.

[24]. تذکر: این مقاله با استفاده از مشورت علمي ‌دکتر اصفی عضو انجمن حجامت ایران، تدوین شده است و به این وسیله از ایشان تشکر می‌کنم.