پرسش:

در قرآن‌چه اشاراتی به «خون»، «گردش‌آن» و «قلب» دارد و فلسفه حرمت‌خون چیست و آیا این‌مطالب‌با علوم‌پزشكی‌جدید‌مطابقت دارد؟

˜پاسخ:

واژه‌ «دم» به معنای «خون» با مشتقاتش 10 بار در قرآن به کار رفته است. قرآن کریم به مسئله گردش خون به صورتی که در علم امروز مطرح است، تصریح نکرده اما به مسائلی که با خون ارتباط دارد که می‌توان آن‌ها را نیز جزء فرآیند گردش خون به شمار آورد، اشاره دارد و مطالبي كه مرتبط با خون است (مانند حرمت خوردن خون و پيدايش شير از خون اشاره نموده است.
حرام شمردن خوردن خون

خداوند در چهار سوره‌ قرآن کریم با الفاظ مختلف به خون و پرهیز از خوردن آن اشاره کرده است. در سه آیه با الفاظ شبیه به هم آمده (إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ)[1]. ولی در سوره‌ انعام آیه‌ 145 این گونه آمده است:

«بگو: «در آنچه به سوى من وحى‌شده هيچ (غذاى) حرامى بر خورنده‏اى كه آن را مى خورد، نمى‏يابم؛ جز اين‏كه مردارى باشد يا خونِ ريخته شده، يا گوشت خوك، چرا كه اين(ها) پليد است.»

موضوع خوردن خون در میان اقوام و ملل جهان سابقه‌ای طولانی داشته و در آمریکای شمالی (قدیم) با خون تغذیه می‌کردند و در دوران جاهلیت نیز مردم خون را می‌خوردند آنها گوسفند را سر نمی‌بریدند که مبادا خونش بریزد و از بین برود. بلکه با گرفتن خون از طریق رگ زدن، آن را در روده می‌ریختند و بر روی آتش بریان کرده و می‌خوردند[2]. بعد از ظهور اسلام و نزول قرآن، به شدت با خوردن خون مبارزه شد و اهل‌بیت: نیز به ضررهای خون اشاره کرده‌اند.

مردی از امام صادق7 پرسید: چرا خداوند خوردن خون را حرام کرده است؟ امام صادق در پاسخ فرمودند: برای آنکه خوردن خون باعث قساوت قلب و از بین رفتن مهر و عاطفه است و خون‌خواری موجب تعفن جسم و تغییر رنگ چهره و بدن می‌شود[3]. خون سبب تغییر اخلاق و روحیات انسان می‌شود[4] و همچنین از امام صادق7 حکایت شده: افرادی که خون می‌خورند آنچنان سنگدل می‌شوند که حتی ممکن است به قتل پدر، مادر و فرزند خود دست بزنند[5].

برای اینکه با این ماده‌ حیاتی و فلسفه‌ تحریم خوردن آن آشنا شویم لازم است محتوای خون از نگاه پزشکی و علمي‌ بررسی شود؛ که چرا اسلام خون ریخته شده را پلید می‌داند؟ چرا خوردن گوشت حیوان حلال گوشت را منوط به ریختن خون از چهار رگ اصلی کرده است؟ استخوان چه تناسبي با خون دارد؟ براي روشن شدن اين سؤالات به بررسي خون در نگاه علم مي‌پردازيم.
خون از نگاه علم

خون مایع سرخ رنگی است که در تمام رگ‌ها جریان دارد و بدن به وسیله‌ آن تغذیه می‌شود. طعمش اندکی شور و دارای بوی مخصوص و مرکب از گلبول‌های سفید، سرخ و پلاسما می‌باشد[6].

مقدار خون در حیوانات پستاندار، یک سیزدهم وزن بدن آن‌ها است. انسانی که وزن بدنش 65 کیلوگرم باشد؛ 5 کیلوگرم خون دارد و در هر میلیمتر مکعب خون، 5 میلیون گلبول سرخ وجود دارد[7]. خون، بعد از گذشت از ریه، کبد و مشروب ساختن بدن به هنگام عبور از وریدها مسموم کننده است.

خون از مواد آلی تشکیل شده است و مواد ازتی فراوان دارد و کانون میکروب‌هاست به طوری که اطبا برای تشخیص درد و پیداکردن عامل اصلی مرض، به خون رجوع می‌کنند، که چه میکروبی در خون وجود دارد. غالباً تا میکروب به خون نرسد شروع به فعالیت نمی‌کند. اسلام و ادیان الهی نیز، خوردن خون را ممنوع کرده‌اند[8]و[9].

خون محصول احتراق و تجزیه‌ مواد است و مواد لازم حیات جسم را به تمام سلول‌های بدن می‌رساند و مواد غیر لازم را از طریق کلیه، پوست و ریه دفع می‌کند و گلبول‌های سفید وظیفه‌ دفاع از بدن را به عهده دارند و حمل و نقل گازهای تنفسی به وسیله‌ خون انجام می‌شود و در هر لیتر خون 550 گرم پلاسما و 450 گرم سلول‌های خون وجود دارد[10].

حکمت ممنوع شدن خوردن خون در اسلام

خوردن خون در اسلام ممنوع و تحریم شده است. قرآن می‌فرماید:

 «بگو: «در آنچه به سوى من وحى شده هيچ (غذاى) حرامى بر خورنده‏اى كه آن را مى خورد، نمى‏يابم؛ جز اين‏كه مردارى باشد يا خونِ ريخته شده»[11].

یکی از وظايف خون، حمل سموم و مواد زايد بدن و آماده کردن مقدمات دفع آنها از بدن از طریق کلیه‌ها و یا تعرق است. مهم‌ترین مواد زايد، عبارتند از اوره (Urea) اسيد اوريك (Orica cidi) كرياتينين گاز دي‌اكسيد كربن (CO2) كه از طريق ريه‌ها دفع مي‌شود. همچنين برخي از سموم امعاء از طريق خون به كبد مي‌رود. تا تعديلاتي روي آن انجام پذيرد و خطرناك‌تر از همه‌ اينها خوردن مقداري خون از طريق دهان است كه در نتيجه آن ميزان اوره‌ خون به دليل شكستن پروتئين‌ها، به شدت بالا رفته و منجر به كما (Coma) مي‌شود. خون غذاي انسان نيست زيرا هموگلوبين كه در گلبول‌هاي قرمز وجود دارد خيلي سخت هضم مي‌گردد و معده تحمل آن را ندارد و از طرفي اگر خون لخته شده باشد به دليل در برداشتن فيبرين (Fibrin) هضم آن به مراتب سخت‌تر خواهد بود. علاوه بر آن خون محل مناسبي براي رشد انواع ميكروب‌ها مي‌باشد. لذا مشاهده مي‌كنيم كه اسلام به چه علتي خوردن خون را منع كرده است.

شير خالص ثمره گردش خون

در سوره‌ نحل آيه‌ 66 نحوه‌ به وجود آمدن شير را از طريق گردش خون بيان مي‌كند كه با يافته‌هاي علوم روز نيز مطابقت دارد. (وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُم مِمَّا فِي‌ بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَناً خَالِصاً‌ سَائِغاً لِلشَّارِبِينَ)[12]؛«و قطعاً در (وجود) دام‏ها، براى شما عبرتى است: از آنچه در شكم آن‌هاست، از ميان غذاهاى هضم شده و خون شيرى خالص به شما مى‏نوشانيم كه براى نوشندگان گواراست».

«فرث» در لغت به معنای غذای هضم شده‌ درون معده است و به مجرد رسیدن به روده‌ها ماده‌ حیاتی آن جذب بدن می‌گردد و تفاله‌های آن به خارج فرستاده می‌شود. مقدار کمي‌ از غذا از دیواره‌های معده به بدن جذب می‌شود. اما قسمت عمده‌ آن در روده‌ها وارد خون می‌گردد و مواد اصلی شیر از خون و غده‌های چربی‌ساز گرفته می‌شود. به این ترتیب این ماده‌ سفید گوارا از میان غذاهای هضم شده مخلوط با تفاله‌ها، از لابلای خون بدست می‌آید[13].

هرچند آیات فوق به پیدایش شیر حیوانات اشاره دارد ولی به سبب شباهت فرایند گوارشی و فیزیولوژی انسان و حیوان، شیر مادر نیز مانند حیوانات دیگر از میان خون و غذا بدست می‌آید.

هنگامي‌که غذا در معده آماده هضم و جذب می‌گردد در سطح گسترده در داخل معده و روده‌ها، در برابر میلیون‌ها رگ موئین قرار می‌گیرد، غذا از دو طریق وارد خون می‌گردد یا از طریق «لنف‌ها» مستقیم وارد خون می‌شود یا غیرمستقیم توسط ورید (سیاهرگ) باب وارد خون می‌گردد. ورید باب غذاهای هضم شده را به کبد منتقل می‌سازد و از نظر شیمیايی تعدیلاتی در آن بوجود می‌آید و سپس وارد خون می‌شود.

غدد پستان که عناصر تشکیل‌دهنده شیر را ترشح می‌کنند نیز مواد مورد نیاز خود را از خون دریافت می‌کنند و این خون قبل از آنکه به غدد پستان برسد از طریق ناف برای تغذیه‌ جنین مورد استفاده قرار می‌گیرد. و پستان‌ها برای ساختن مواد پروتئینی شیر، تنها از اسیدهای آمینه‌ ذخیره شده در بدن استفاده می‌کنند و بعضی از مواد، مانند کازوئین که در خون وجود ندارد در غده‌های پستانی ساخته می‌شود و انواع ویتامین‌ها، نمک طعام و فسفات‌ها و قند بدون تغییر از پلاسمای خون گرفته می‌شود. برای تولید یک لیتر شیر در پستان، حداقل پانصد لیتر خون از این عضو عبور می‌کند تا مواد لازم برای یک لیتر شیر را مهیا کند و برای تولید یک لیتر خون در عروق، باید مواد غذايی زیادی از روده بگذرد. به این ترتیب این ماده سفید رنگ تمیز خالص، این غذای نیرو بخش گوارا، از میان غذاهای هضم‌شده خون بدست می‌آید که نشان از قدرت خداوند در نحوه‌ تولید شیر است؛ شیری که نه تنها رنگ و بوی خون و تفاله‌ها را ندارد بلکه با عطر و رنگ تازه‌ای از نوک پستان تراوش می‌کند.

استخوان و خون سازی

یکی از ثمرات استخوان در بدن، تولید خون است. برای اینکه بهتر با استخوان آشنا شویم لازم است به مواد اولیه و کاربردهای آن اشاره شود.

مجموعه‌ استخوان‌های بدن را اسکلت می‌نامند. هر یک از استخوان‌های بدن از یک پرده محکم به نام ضریع استخوان (یا پریولت) پوشیده شده و در میان هر استخوان مغز استخوان قرار دارد.

در نوزادان، مغز همه استخوان‌ها با رنگ قرمز و سازنده گلبول‌های قرمز و سفید خون است. در بزرگسالان مغز استخوان‌های دراز تبدیل به چربی مي‌شود و گلبول‌های خون در مغز استخوان‌های سر، دنده، مهره و جناغ سینه ساخته مي‌شود.

استخوان‌های انسان 223 عدد است (95 جفت و 33 طاق)[14] و سر و صورت از 21 استخوان تشکیل یافته است (8 زوج و 5 فرد). نکته بسیار جالبی که در بافت استخوانی به چشم مي‌خورد این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دارای دو فعالیت متضاد است. یکی استخوان سازی دیگری تخریب استخوان.

برای مثال، در دوران جنینی و کودکی استخوان‌سازی برتری دارد و در اواسط عمر متعادل و متوازن هستند و در اواخر عمر فعالیت جبهه تخریبی استخوان فزونی پیدا می‌کند. سوره مریم آیه 4 نیز پیری را با وصف سست بودن استخوان بیان کرده است[15]. دانشمندان دریافته‌اند که استخوان‌های موجود زنده به سهولت می‌توانند خصوصیات فردی هر انسان را بیان کند. مسئله استخوان‌شناسی در عصر کنونی رشد فراوانی داشته که می‌توان از آن در جرم شناسی، مسایل کیفری، راه شناخت موجودات، تاریخ پیدایش آن‌ها، اصالت‌ آنها، تشخیص جنسیت، حتی طول قد و سن و سال و... استفاده کرد.

در بدن یک شخص بالغ حدود 1200 گرم کلسیم وجود دارد که 99 درصد آن در استخوان و بقیه در دندان‌ها و سایر بافت‌های بدن قرار دارد. کلسیم علاوه بر اینکه عامل مهم در استحکام استخوان‌ها می‌باشد و در بسیاری از فعالیت‌های آنزیمي‌ در بدن دخالت دارد. همچنین چهار پنجم فسفر بدن در داخل استخوان و دندان قرار دارد و این ماده معدنی یکی از عناصر بسیار مهم در تولید نیرو و واکنش‌های آنزیمي ‌و ثابت نگه‌داشتن محیط شیمیایی خون است[16]. علاوه بر آن استخوان‌ها در تولید مثل دخالت مستقیم دارند[17].
اشاره قرآن به عدم تولید مثل در پیری

خداوند در اوايل سوره مریم3 به داستان حضرت زکریا7 اشاره مي‌کند و مي‌فرماید: حضرت زکریا، در آن هنگام که پروردگارش را در خلوتگاه (عبادت) پنهانی خواند و گفت:

(قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً... وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِن لَّدُنكَ وَلِيّاً)[18]؛ «گفت: «پروردگارا! به‏راستى من استخوانم سست گرديده و از جهت پيرى (موى) سر شعله‏ور شده (و سفيد گشته است.): ... در حالى‌كه زنم نازاست؛ پس از جانب خود سرپرستىِ (فرزندى) را به من ببخش...»؛

خداوند به او بشارت پسری به نام یحیی مي‌دهد و حضرت زکریا7 گفت: پروردگارا! چگونه برای من فرزندی خواهد بود؟! در حالی‌که همسرم نازا و عقیم است (وَقَدْ بَلَغْتُ مِنَ الْكِبَرِ عِتِيّاً)[19]؛ «و من نیز از شدت پیری افتاده شده‌ام».

واژه‌ «وهن»، به معنی ضعف و نقصان نیرو است. اگر حضرت زکریا ضعف خود را به استخوان‌هایش اختصاص می‌داد برای این‌بود كه پايه هستی آدمي‌ استخوان است و در تمامي‌ حرکت‌ها و سکون‌هایش به آن قرار می‌گیرد[20]. علاوه بر آن، در زمان کهولت و پیری فعالیت جبهه تخریبی استخوان فزونی می‌یابد و قدرت خون سازی آن کاهش پیدا می‌کند و در نتیجه تولید مثل (که استخوان دخالت مستقیم دارد) کاسته می‌شود، لذا در سنین پیری پوکی استخوان افزایش می‌یابد و در زنان یائسه به علت فقدان هورمون‌های جنسی بیشتر است[21]. آیه‌ فوق را مي‌توان یکی از شگفتی‌های علمي قرآن نامید که قرن‌ها قبل ارتباط استخوان و تولید مثل را بیان کرده است.
قلب وسيله‌اي براي پمپاژ خون

آغاز و انجام گردش خون قلب است. قلب یک عضو مجوّف عضلانی است. عضله قلب میوکارد (Muo carde) نام دارد. که از یک کیسه به نام پریکارد (Peri carde) احاطه شده است. این کیسه از دو پرده جداری و احشايی تشکیل یافته است. بین این دو پرده فضايی وجود دارد که در حال طبیعی چند سانتیمتر مایع زلال در آن یافت می‌شود و این بدان جهت است که قلب در حرکات دائم خود لغزش داشته و سائیده نشود. قلب دارای چهار حفره (دو دهلیز و دو بطن) است و هرکدام کارهای مختلفی انجام می‌دهند[22].

خون‌های پاکیزه و تصفیه شده مستقیماً از ریه‌ها وارد دهلیز چپ می‌شوند و با یک فشار که از جمع شدن دهلیز چپ حاصل می‌شود، دریچه زیرین را باز کرده و به بطن چپ می‌ریزد و بطن چپ نیز با یک فشار قوی به داخل رگ‌های شریان می‌فرستد[23]. تعداد ضربان قلب در اشخاص بالغ 72 در دقیقه و در نوزادان 134 در دقیقه است. در حیوانات کوچک، شماره ضربان قلب بیش از حیوانات بزرگ است[24].

عضله قلب مقدار معین خون را با فشار به داخل شریان‌ها می‌راند و جمع مقدار کار دو نیمه قلب در هر ضربان 19% کیلوگرم متر است یعنی می‌تواند در یک ضربان وزنه یک کیلوگرمي‌ را به ارتفاع 19 سانتی‌متر بلند کند[25]و[26].

حاصل سخن این‌که، از جریان خون در بدن و پمپاژ آن توسط قلب و میکروب‌سازی خون در بیرون از بدن و رابطه استخوان، خون و تولید مثل... می‌توان به قدرت لایزال الهی پی‌برد و از طرف دیگر تاکید قرآن بر دوری از خون ریخته شده و تأييد علم پزشکی بر آن، نشان از شگفتی علمي ‌قرآن دارد که در 14 قرن قبل به آن پرداخته است.

تذكر: واژه «قلب» در قرآن بارها به كار رفته اما به معنای قلب معمولی انسان نیست بلكه به معنای روح و بعد دوم شخصیت انسان است كه درك می‌كند و... .
نتیجه

قرآن دانش‌نامه پزشکی نیست که به مسئله‌ گردش خون و فرایند آن بپردازد اما در بعضی مواقع برای نشان دادن قدرت خداوند و تحریک حس کنجکاوی بشر به نتایج آن اشاره کرده‌ است. برای مثال، شیر مادر و حیوانات، بر اثر گردش خون به وجود می‌آید؛ یا اینکه گردش خون سبب دفع سموم و تعدیلات در کبد است. اما همین خون اگر از گردش و تحرک باز ایستد، محل مناسبی برای رشد انواع میکروب‌هاست. شايد از این رو قرآن خوردن خون را ممنوع و حرام شمرده است.
معرفی کتاب

برای مطالعه بیشتر رجوع شود به:

1. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی.

2. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه 66 سوره نحل.

3. طب در قرآن، دکتر قرقوز دیاب، ص 64 ـ 63.

4. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، پاک‌نژاد، ص 70.
5. تغذیه در قرآن، محمدرضا نوری، ص 130 ـ 111.

[1]. «[خدا]، تنها (خوردن) مردار و خون را بر شما حرام كرده است؛» (نحل/115، بقره/173، مائده/3).

[2]. فلسفه احكام، اهتمام، احمد، ص 125، با اختصار و توضیح.

[3]. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 65، ص 162.

[4]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج 1، ص 586.

[5]. وسائل الشیعه، شيخ حر عاملی، ج 16، ص 310.

[6]. فرهنگ عمید، ص 451.

[7]. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، پاک‌نژاد، ج 1، ص 162.

[8]. ر.ک: احمد اهتمام، فلسفه احکام، ص 125.

[9]. تورات، سفر تثنیه، باب 13، آیه 17.

[10]. دانستنیهای پزشکی، یزدی، ج 1، ص 144 ـ 130.

[11]. انعام / 145.

[12]. نحل / 66. سوره‌های لقمان / 14، احقاف / 15، طلاق / 6 و... بدان اشاره نموده است.

[13]. تفسیر نمونه، ج 11، ص 29.

[14] دانستنی‌های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 25 ـ 24.

[15]. (إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ).

[16]. ر.ک؛ شگفتی‌های پزشکی در قرآن کریم، حسن کریمي‌یزدی، ص 47 ـ 41.

[17]. همان. طب در قرآن، ص 41؛ رویان شناسی لانگمن، ص 174؛ دانش نامه پزشکی، ص 54.

[18]. مریم / 4 و 5.

[19]. همان / 8.

[20]. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 14، ص 9.

[21]. مجله دانشمند 9، سال 43، ص 61.

[22]. ر. ک: دانستنی‌های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 73.

[23]. در جستجوی خدا، مکارم شیرازی، ص 100.

[24]. برای مثال، ضربان قلب پرندگان کوچک 800 بار، موش 300 بار، خرگوش 150 و فیل 180 در دقیقه است.

[25]. ر. ک: دانستنی‌های پزشکی، یزدی، ج 1، ص 155 ـ 145.

[26]. ر. ک: فیزیولوژی پزشکی، گایتون، مترجم، احمد رضا نیاورانی، تهران، انتشارات تیمورزاده،
ج 1، 1375.