پرسش:

آیا قرآن در مورد بهداشت محیط زیست و حفظ آن توصیه‌ای دارد؟

˜پاسخ:

طبیعت و محیط زیست امانت و نعمت خداوند است که از سر لطف و مهربانی در اختیار آدمیان نهاده است تا در پرتو بهره‌وری از آن، زندگی سالم، با نشاط و پر معنايی را داشته باشند و استعدادهای خود را شکوفا نمايند.
محیط زیست از نگاه قرآن

قرآن کریم تصویر بسیار زیبایی از زمین و آسمان و محیط زیست ارائه می‌دهد از جمله اینکه می‌فرماید: «(همان) كسى كه زمين را بسترى و آسمان را بنايى براى شما قرار داد و از آسمان آبى فرو فرستاد، و بوسيله آن از محصولات رزقى براى شما بيرون آورد؛ پس براى خدا همانندهايى (معبودگونه) قرار ندهيد در حالى‌كه شما مى‏دانيد.»[1]. و در سوره‌ نباء می‌فرماید:

«آيا زمين را بستر قرار نداديم؟! و كوه‏ها را ميخ‏هايى؟! و شما را جفت‏هايى آفريديم؛ و خواب شما را (مايه) استراحت قرار داديم؛ و شب را پوششى قرار داديم؛ و روز را (وقت) زندگى قرار داديم؛ و بر فراز شما هفت (آسمان) سخت بنا كرديم؛ و (خورشيد را) چراغى فروزان قرار داديم؛ و از (ابرهاى) فشرده آبى‌ ريزان فرو فرستاديم، تا به وسيله‏ آن دانه و گياه بيرون آوريم، و باغ‏هايى (با درختان) در هم پيچيده»[2].

آری قرآن‌کریم با اینگونه تعابیر بسیار لطیف و دل‌انگیز، سرسبزی و گیاهان را در روی زمین «جلوه حیات»، و زمین بی‌گیاه را مرده و بی‌جان می‌داند و بدین سان اهمیت گیاهان را برای انسان می‌نمایاند[3].

برخی آیات نیز زمین را ملک خدای متعال می‌داند و می‌فرماید:

(أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاواتِ وَالْأَرْضِ)[4]؛ «خدا، فرمان‏روايى آسمان‏ها و زمين، فقط براى اوست».

«پس بشر نباید بپندارد که زمین ملک مطلق اوست و از این رو بتواند به طور دلخواه در آن تصرف کند و لازم است در نحوه‌ استفاده از آن دقت کند.»

در برخی آیات از واژه‌ «لکم» و «انام» مثل: «سخّرلکم»، «خلق لکم» و (وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ)[5] استفاده شده که پروردگار، هستی را برای انسان‌ها خلق کرده است. «انام» به معنای همه‌ مردم است و همه‌ نسل‌ها را در بر می‌گیرد. از این رو همه‌ نسل‌ها نیز باید بتوانند از نعمت‌های پروردگار استفاده کنند. بنابراین نباید گروهی یا نسلی خاص به علت حرص و ولع خویش به محیط زیست آسیب برسانند و حق دیگران و نسل‌های بعدی را ضایع کنند. خداوند در آیاتی خطاب به انسان می‌فرماید:

(كُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللّهِ وَلاَ تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ)[6].

یا (وَلاَ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا)[7].

فساد در زمین معنای فراگیر و گسترده‌ای دارد و انواع فسادها را در بر می‌گیرد که ضرر زدن به محیط زیست را می‌توان یکی از مصادیق آن برشمرد[8]...

و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:

(وَإِذَا تَوَلَّى‏ سَعَى‏ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الْفَسَادَ)[9]؛ «و هنگامى كه روى برمى‏تابد [يا به حكومت مى‏رسد] در زمين كوشش مى‏كند تا در آن فساد كند، و زراعت و نسل را نابود مى‏سازد؛ و خدا تباهكارى را دوست نمى‏دارد.»

به نظر مفسران قدیم[10] و معاصر[11] مقصود از واژه‌ «حرث» در این آیه انواع مزرعه‌ها و گیاهان است؛ و واژه‌ «نسل» نیز معنای گسترده‌ای دارد و همه‌ نژادهای حیوانات و انسان را فرا می‌گیرد.

می‌دانیم که تغذیه مایه‌ بقای بشر در روی زمین است و انسان بدون غذای سالم و مناسب نمی‌تواند به زندگی خود ادامه دهد و گروهی با از بین بردن گیاهان هم غذای دام‌ها را از بین می‌برند و هم غذ‌ای انسان را و آنها را در معرض نابودی قرار می‌دهند.

البته از آنجا که نقش گیاهان فقط در تغذیه نمی‌باشد ممکن است آیه معنای فراتری داشته باشد و آن اینکه فساد در زمین و در معرض خطر قرار گرفتن گیاهان و درختان، خطر مهم‌تری دارد که نمونه‌ آن تاثیر در اکسیژن هوا و در نتیجه تأثیر بر «لایه‌ ازن» می‌باشد، چنانچه در سوره‌ انبیاء می‌فرماید: (وَجَعَلْنَا السَّماءَ سَقْفاً مَّحْفُوظاً)[12] به گفته‌ برخی مفسران[13] منظور از آسمان در این آیه جوی است که گرداگرد زمین را فراگرفته و طبق تحقیقات دانشمندان صدها کیلومتر است. این قشر به ظاهر لطیف که از هوا و گازها تشکیل شده به قدری محکم و مقاوم است که زمین را از بمباران شبانه‌روزی شهاب‌سنگ‌های بسیار خطرناک حفظ می‌کند و همچنین نور آفتاب را که دارای اشعه‌های مرگباری است تصفیه می‌کند و از نفوذ اشعه‌های کشنده‌ کیهانی که از بیرون جو سرازیر است جلوگیری می‌کند و نقش عظیمي‌ را در بهداشت محیط زیست ایفا می‌کند[14].

جنگل‌ها و درختان نیز نقش بسیار ارزنده و مهمي‌در تلطیف هوا دارند، در آیات متعددی از قرآن به جنگل‌ها اشاره شده است که باید قدر آنها شناخته شود علاوه بر استفاده از نعمت‌های آن بشر وظیفه دارد در حفظ آن بکوشد و از هرگونه اسراف و تبذیر در مورد آنها بپرهیزد[15].

بارش باران، وزش بادها، وجود دریاها، کوه‌ها، گیاهان و میوه‌ها و... از دیگر عوامل مؤثر در محیط زیست می‌باشند که قرآن به آن‌ها اشاره کرده و انسان را به تفکر و اندیشه در این امور دعوت کرده است.

یادآوری: از جمله عواملی که تاثیر وضعی در محیط زیست دارد و مورد توجه قرآن و روایات قرار گرفته اعمال انسان‌هاست که خدای متعال می‌فرماید:

(ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ)[16]؛ «به خاطر دستاورد مردم، تباهى در خشكى و دريا آشكار شد».
محیط زیست از دیدگاه روایات

علاوه بر آیات قرآن، در روایات نیز موضوع محیط زیست مورد توجه قرار گرفته است از جمله اینکه در روایات متعددی از آلوده کردن آب‌ها و همچنین چاه‌ها، رودها و... نهی شده است[17] و از طرفی در روایات پیامبر9 و اهل‌بیت: حکایت شده که همواره مؤمنان را به درخت کاری تشویق می‌کردند و آن را عملی مقدس و دارای اجر فراوان می‌دانستند و خود نیز در این راه پیشگام بودند[18]. پیامبر اسلام از قطع درختان و به آتش کشیدن مزرعه‌ها حتی در جنگ‌ها و برای دستیابی به پیروزی نهی می‌کردند[19]. وقتی در جنگ‌ها ضربه زدن به محیط زیست ممنوع است بدیهی است که در غیر جنگ نیز ممنوع خواهد بود.
نتیجه‌گیری       

دستورات اسلام را در مورد محیط زیست در یک نگاه کلی می‌توان از سه جهت اعتقادی، فقهی و اخلاقی مورد بررسی قرار داد.

1. از نظر اعتقادی

با توجه به آیات و روایات، همه‌ آسمان‌ها، زمین، خورشید، ماه، ستارگان، گیاهان و... را خداوند خلق کرده است به گونه‌ای که بهتر از آن ممکن نیست[20]. (نظام احسن) و هیچگونه سستی و کاستی هم در آن راه ندارد[21] و اگر خلل و فسادی در آن جاری شود به علت افراط و تفریط‌های بشر است[22]. اعتقاد به معاد و احساس مسئولیت انسان‌ها در اسلام اصلی است که انسان را دعوت می‌کند که مراقب رفتار و اعمال خویش باشد و همین احساس او را نیز در قبال طبیعت و محیط زیست مسئول می‌داند[23].

و از طرفی قرآن، انسان را جانشین خدا در زمین معرفی می‌کند[24] که این خود منشأ بسیاری از وظایف مهم بشر می‌باشد از جمله اینکه باید محیطی را که در آن زندگی می‌کند سالم نگه‌ دارد و در بالندگی آن بکوشد. بنابراین اعتقاد به اینکه انسان خلیفه و بنده‌ خدا در روی زمین است و این‌که محیط زیست امانتی است و او در قبال آن مسئول است و روزی باید پاسخگوی حفظ آن باشد می‌تواند نقش بسیار عظیمي ‌در حفظ محیط زیست ایفا کند.

از این‌رو با یک بررسی کلی در سطح جهان بدست می‌آید: «افرادی که به انگیزه‌های مختلف به محیط زیست ضرر می‌زنند جزء گروهی هستند که به امور یاد شده معتقد نمی‌باشند».

2. از نظر فقهی و حقوقی

در فقه غنی اسلام، قواعدی داریم که به گونه‌ای با مسائل مربوط به طبیعت و محیط زیست مربوط است. که برخی از آنها را بر می‌شماریم:

1. قاعده «لاضرر»: یک قاعده فقهی است که طبق آن هرگونه حکمي‌که زیان آفرین باشد تشریع نشده است[25] و این قاعده نمی‌گذارد که گروه زیادی از مردم بدون دلیل ضرر ببینند پس بر طبق این قاعده، احداث یک کارخانه بزرگ که مواد آلاینده‌ آن برای مردم شهر زیان آفرین باشد یا استفاده از وسیله‌ نقلیه‌ای‌ که هوا را آلوده می‌کند و یا رهاکردن فاضلاب‌ها در رودخانه‌ها و یا دریاچه‌ها، بر پایه این قاعده‌ مهم فقهی مجاز نمی‌باشد[26].

2. قاعده اتلاف مال دیگران: که در باب ضمان مطرح است[27] بر طبق این قاعده هرکس به امکانات مسلمانان زیانی برساند یا درختان و مزرعه‌ کسی را آتش بزند ضامن آن خواهد بود از این رو کسی که به پیکره‌ طبیعت زیان برساند و به محیط زیست لطمه بزند باید خسارت آن را جبران کند و این گونه موارد چون مربوط به عموم مردم است، عفو و یا مجازات اینگونه افراد به حاکم شرع بر می‌گردد و این قاعده مانع کسانی است که قصد دارند منفعت عمومي‌جامعه را تحت الشعاع منافع خود قرار دهند[28].

3. اختلال نظام‌ زندگی انسان: «هر حکمي‌ که موجب اختلال زندگی آدمي‌شود ممنوع است و تخریب محیط زیست از این قاعده مستثنی نمی‌باشد»[29].

4. مصلحت جامعه و احکام حکومتی: که مربوط به تدبیرهای رهبری حکومت اسلامي ‌است که حفظ محیط زیست هم از موارد آن است[30].

3. از نظر اخلاقی

پایبندی به اصول اخلاقی می‌تواند راه روشنی فرا روی انسان‌ها قرار دهد و آنها را از تخریب محیط زندگی و طبیعت باز دارد و زمینه‌ سلامت محیط زیست و منابع طبیعی را فراهم سازد. از جمله دوری از حرص و زیاده خواهی که مهم‌ترین عامل ویران‌گری‌های طبیعت و محیط‌ ‌زیست است. آری از بین‌رفتن جنگل‌ها، حیوانات و پدیدآمدن امراض مختلف، نتیجه‌ تولید گازهای آلاینده توسط شرکت‌ها و کارخانه‌جات سرمایه‌داران جهان است. که با دنیاطلبی و حرص و ولع، فرهنگ تنوع طلبی و مصرف‌گرایی را در بین مردم جوامع حاکم کردند و در پرتو آن به سود خود رسیدند.

از جهتی جمعیت جهان امروز هر روز افزایش می‌یابد اما بر حجم کره‌ خاکی افزوده نمی‌شود که این خود تهدید‌کننده محیط زیست می‌باشد پس باید چگونگی مصرف و بهره‌وری از طبیعت مطرح‌ شود که از جمله راهکاری مناسب برای حفظ طبیعت، آموزش «مصرف صحیح» و «دوری از اسراف» و ایجاد روحیه‌ «قناعت» است که باید به صورت یک فرهنگ در جامعه درآید.
معرفی کتاب

برای آگاهی بیشتر مراجعه شود به:

1. تفسیر نمونه و المیزان، ذیل آیات مورد بحث.

2. اسلام و محیط ‌زیست، ترجمه اسماعیل خدادیان مقدم. نویسنده فضلان ام خالد.
3. طبیعت و محیط زیست از دیدگاه اسلام، سید علی حسینی.

[1]. بقره/22. (الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً وَالْسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ فَلاَ تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْدَاداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ).

[2]. نبأ/16ـ6. (أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَاداً وَالْجِبَالَ أَوْتَاداً وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجاً وَجَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتاً وَجَعَلْنَا الَّيْلَ لِبَاساً وَجَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً وَبَنيْنَا فَوْقَكُمْ سَبْعاً شِدَاداً وَجَعَلْنَا سِرَاجاً وَهَّاجاً وَأَنزَلْنَا مِنَ الْمُعْصِرَاتِ مَاءً ثَجَّاجاً لِنُخْرِجَ بِهِ حَبّاً وَنَبَاتاً وَجَنَّاتٍ أَلْفَافاً).

[3]. ق/9. (وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً مُبَارَكاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَهَا طَلْعٌ نَضِيدٌ رِزْقاً لِلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ) و همچنین اعراف / 57 و حدید / 17.

[4]. بقره / 107.

[5]. رحمن / 10.

[6]. بقره/ 60.

[7]. اعراف/ 85.

[8]. طبیعت و محیط زیست از دیدگاه اسلام، سید علی حسینی، ص 94.

[9]. بقره/ 205.

[10]. تفسير كبير، فخر رازي، قم، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، جلد 3، ص 219؛ مجمع‌البيان، علامه طبرسی، جلد 2، ص 54.

[11]. المیزان، ج 2، ص 98.

[12]. انبیاء / 32. (و آسمان (= جوّ) را سقف محفوظی قرار دادیم)

[13]. تفسیر نمونه، جلد 13، ص 400.

[14]. طبیعت و محیط زیست از دیدگاه اسلام، ص 97.

[15]. انعام / 141؛ عبس / 25 ـ 32؛ نباء / 14 ـ 16؛ رحمن / 6؛ مؤمنون / 20.

[16]. روم / 41؛ تفسیر نمونه، ج 16، ص 450.

[17]. وسائل الشیعه، ج 1، ص 24، حدیث 1 و 3.

[18]. کافی، ج 5، ص 260 و مستدرک الوسائل، میرزا حسن نوری، قم، موسسه آل البیت، ج 13، ص 260.

[19]. بحارالانوار، ج 19، ص 177 و ج 3، ص 219 و ج 10، ص 185 و ج 6، ص 15 و ص 6.

[20]. مؤمنون/ 14.

[21]. انبیاء/ 33.

[22]. روم/ 41.

[23]. حجر/ 92 ـ 93.

[24]. انعام/ 165.

[25]. روایاتی که در بردارنده‌ي این قاعده است، فراوان است مانند اینکه از پیامبر9 حکایت شده: «لا ضرر ولاضرار فی الاسلام». کافی، ج 5، ص 292، تهران، دارالکتب الاسلامیه و تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی، ج 9، ص 147 و 146 و فرائد الاصول، مرتضی انصاری، قم، موسسه‌ نشر اسلامی، ج 2، ص 534. بدائع الدر فی قاعده نفی ضرر در مقدمة کتاب امام خمینی، و قاعدة لاضرر و لاضرار، سید علی سیستانی.

[26]. طبیعت و محیط زیست در اسلام، سید علی حسینی، ص 49.

[27]. برخی از فقها این قاعده را از آیه 194 بقره استفاده کرده‌اند: (فَمَنِ اعْتَدَى‏ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى‏ عَلَيْكُمْ)؛ (هر کس بر شما تجاوز کرد پس همانند آن تجاوزی که بر شما روا داشته بر او تجاوز کنید). (المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن طوسی، ج 3، ص 6) و گروهی از فقها نیز بر دسته‌ای از روایات استناد جسته‌اند از جمله اینکه از امام صادق7 سوال شده از حکم چیزی که بر سر راه عبور و مرور مسلمانان قرار داده شده و موجب فرار چهارپایان شده و در نتیجه صاحب چهارپا زمین خورده و صدمه دیده است. در پاسخ از حضرت حکایت شده: «هر چیزی که به راه مسلمانان زیان برساند ضمان‌آور است.» (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج 19، ص 181، باب 9 از ابواب موجبات ضمان و نیز باب 13 حدیث 1)

[28]. طبیعت و محیط زیست در اسلام، ص 55.

[29]. همان، ص 61.

[30]. همان، ص 65. کتاب مذکور قواعد فقهی دیگری را نیز نام می‌برد که به خاطر رعایت اختصار ذکر نکردیم.