پرسش:

آیا قرآن در مورد DNA یا علم ژنتیك اشاره‌ای دارد؟ لطفاً فهرست آیات و سوره‌ها را ذكر نمائید؟

˜پاسخ:
مقدمه

هدف نزول قرآن، تربیت معنوی و هدایت انسان‌ها به سوی سعادت و كمال است و در این راه لازم نیست همه‌ معارف تجربی و غیرتجربی را برای بشر بیان كند؛ چون انسان دارای عقل و احساس است و خود می‌تواند مسايل تجربی و علوم را به دست آورد.

قرآن كتاب پزشكی و بهداشتی نیست تا از آن انتظار علم پزشكی و ژنتیك داشته باشیم. اما برای تفكر در آیات‌الهی و هموارنمودن راه خداشناسی، تحریك، كنجكاوی بشر و.. بعضی از مسايل‌ مانند: جنین‌شناسی، انگشت‌نگاری، مسئله ژنتیك، بهداشت جسمي، روانی و تغذیه را مطرح كرده اما نه به صورت دايرة‌المعارف پزشكی، بلكه به صورت كنایه و اشاره‌ای كه در راستای خداشناسی و معادشناسی است.

بعد از این مقدمه، به بررسی ژنتیك از نظر علم در قرآن می‌پردازیم.
ژنتیك، دانش توارث

اگر تنها یك خاصیت وجود داشته باشد كه ماده‌ زنده را از دیگر مواد متمایز كند همان خاصیت توانا ساختن پروتئین است. بعضی پروتئین‌ها بین تمام موجودات زنده مشترك هستند. بعضی دیگر در گروهی بزرگ از این موجودات از قبیل جانوران یا پستانداران و بعضی دیگر در یك گونه موجود زنده، یافت می‌شوند. بعضی پروتئین‌ها مختص نژادها، تیره‌ها یا افرادی متعلق به یك گونه خاص هستند و به نسل دیگر منتقل می‌شوند.

وظیفه دانش ژنتیك، نشان دادن چگونگی انتقال این الگو از نسلی به نسل دیگر و توصیف تفاوت‌های آن است كه در جزئیات ظریف آن دیده می‌شود[1].

اصطلاح «ژن» را برای اولین بار یك دانشمند دانماركی به نام «یوهانسن» (1956) به كار برد؛ ولی اصطلاح ژنتیك در قرن نوزدهم به كار رفت. در علم زیست‌شناسی و پزشكی ژنتیك به بررسی ژن‌ها و تاثیر آن‌ها می‌پردازد[2].
ژن‌ها و كروموزوم‌ها

هر یاخته‌ زنده دارای چندین اسید نوكلئیك است و DNA در میان هسته‌ مركزی یاخته قرار دارد و نوع دیگر آن یعنی RNA به صورت گسترده در یاخته پراكنده است. دی. ان. ای. دارای خاصیت تكثیر یاخته‌ها از راه دو نیم شدن آن‌ها را دارد و میلیون‌ها یاخته‌ بدن انسان به وسیله‌ تقسیم و تقسیم مجدد یاخته واحد تشكیل شده از آمیزش تخمك (از مادر) و اسپرم (از پدر) زاده می‌شوند و هر یاخته را كروموزم می‌نامند. «دی. ان. ای» انسان از 23 جفت كروموزوم تشكیل شده است. به عبارت دیگر، در بدن ما هزاران نوع پروتئین گوناگون وجود دارند و هر كدام به وسیله‌ واحد دی. ان. ای تعیین می‌شوند و یكی از آن واحدها را «ژن» می‌نامند. هر كروموزوم گونه‌ای، گردآمدن صدها ژن، و هر ژن هم یك واحد «دی. ان. ای» است[3].

كروموزوم‌های جنسی

در هر یاخته‌ بدن زن 23 جفت كروموزوم سازگار وجود دارد. در مرد، جفت بیست و سوم سازگار نیست. در عوض دو كروموزوم x درشت و یك كروموزوم y كوچك وجود دارد و كروموزوم y حاصل ژن مرد است و به صورت خصیصه‌ غالب عمل می‌كند.

هنگامي‌كه یاخته‌های زایا در تخمدان یا بیضه تشكیل می‌شوند و هر كدام فقط یك عضو از هر جفت كروموزوم به دست می‌آورند، مادر باید یك كروموزوم x به فرزند بدهد اما پدر دارای سهم مساوی از كروموزوم x یا y است. اثر كروموزوم y آن است كه در رویان به جای تخمدان، بیضه تشكیل می‌شود. هورمون‌های ترشح شده از بیضه، سایر خصیصه‌های مرد را به وجود می‌آورند[4].
ژنتیك در قرآن

با بررسی آیات قرآن كریم، در می‌یابیم كه بعضی از آیات به مسئله‌ توارث اشاره‌ای كرده‌اند. با توجه به حجم مقاله، آیات را به صورت مختصر ذكر می‌كنیم.

1. عدم ازدواج با محارم

قرآن كریم ازدواج با محارم سببی، نسبی و كسانی كه از طریق خوردن شیر مادر محرم شده‌اند را منع كرده است:

(حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالاَتُكُمْ...)[5]؛ «بر شما حرام شده است، (ازدواج با) مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‏هايتان و خاله‏هايتان و دخترانِ برادر و دخترانِ خواهر و مادران (رضاعي)‌تان كه ‏شما را شير داده‏اند و خواهران رضاعى شما و مادران همسرانتان،....».

ازدواج با محارم، باعث ظهور صفات بیماری‌های پنهان و موروثی در فرزندان می‌شود. در حالی‌كه این صفات را می‌توان با ازدواج با بیگانگان تضعیف نمود. حتی در ازدواج‌های فامیلی مانند: پسر عمو و دختر عمو، پسر خاله با دخترخاله و... بیماری‌های پنهان ژن‌ها، فعال می‌شوند. آن‌چه امروزه روشن است كثرت بیماری‌های وراثتی از قبیل، دیابت، ناشنوایی، كری دسته‌جمعی در فامیل، منگولیسم... در میان ازدواج‌های فامیلی است و بیشتر كودكان ناقص‌الخلقه حاصل چنین ازدواج‌هایی می‌باشد[6]. دانشمندان دریافته‌اند كه می‌توان برای دوری از بیماری‌های مورثی ازدواج با بیگانه را ترجیح داد[7].

2. فرق پسر با دختر از لحاظ ژنتیكی و فیوزیولوژی

(فَلَمَّا وَضَعَتْهَا قَالَتْ رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُهَا أُنْثَى‏ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا وَضَعَتْ وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثَى‏...)[8]؛ «و[لى‏] هنگامى كه او را بزاد، گفت: «پروردگارا! در واقع من او را دختر زاده‏ام. ـ و خدا به آنچه (او) زاده بود، داناتر است ـ و پسر، همانند دختر نيست...»».

قرآن اختلاف بین پسر و دختر را بیان می‌كند و علم امروز نیز علل اختلاف فیزیكی، عقلی و روحی آن‌ها را براساس اختلاف در ژنتیك می‌داند[9]. با وجود اختلاف، دلیلی بر برتری مرد بر زن نیست.

3. بستگان و وجه مشترك ژنتیكی

قرآن كریم می‌فرماید: (وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً وَكَانَ رَبُّكَ قَدِيراً)[10]؛ «و او كسى است كه از آب، بشرى را آفريد؛ و او را (داراى خويشاوندى) نَسَبى و دامادى قرار داد و پروردگار تو توانا است». منظور از نسب پیوندی است كه در میان انسان‌ها از طریق زاد و ولد به وجود می‌آید. مانند: ارتباط پدر و فرزند و نوه ... «صِهْر» در اصل به معنای داماد است و پیوندهایی كه از طریق ازدواج بدست می‌آید[11] را شامل می‌شود.

4. اختلاف رنگ پوست

(وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفُ الْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ...)[12]؛ (و از نشانه‏هاى او آفرينش آسمان‏ها، زمين و تفاوت زبان‏هايتان و رنگ‌هاى شماست) كه اختلاف رنگ‌ها ریشه در اختلاف ژن‌ها و وراثت افراد دارد.

5. مسئله‌ ژنتیك در گیاهان

(وَفِي الْأَرْضِ قِطَعٌ مُّتَجَاوِرَاتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنَابٍ وَزَرْعٌ وَنَخِيلٌ...)[13]؛ «و در زمين، پاره‏هايى كنار هم و بوستان‏هايى از انگورها و زراعت و درختان خرما، يك پايه‏اى و غيريك پايه‏اى [قرار دارد،] كه با يك آب سيراب مى‏شوند! و [با اين حال،] برخى از آنها را در ميوه‏ها بر برخى [ديگر] برترى مى‏دهيم؛ قطعاً در آن[ها] نشانه‏هايى است براى گروهى كه خردورزى مى‏كنند.»

6. اختلاف سرانگشتان براساس اختلاف ژن‌ها

(بَلَى‏ قَادِرِينَ عَلَى‏ أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ)[14]؛ «آرى، بر مرتب‌كردن (سر) انگشتانش تواناييم».

دانشمندان علم ژنتیك معتقدند در بین انسان‌ها هیچ شباهتی وجود ندارد و احتمال داده‌اند كه در هر 9 میلیارد انسان دو نفر مشابه هم باشند[15].

7. نهفته شدن خصوصیات و ویژگی‌ها در ژن‌ها

(مِن نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ)[16]؛ «او را از آب اندك سيال آفريد و (اندازه) او را معين كرد». این آیه اشاره دارد كه در دل نطفه (اوول زن و اسپرم مرد) همه چیز مشخص و اندازه‌زنی شده است.
نتیجه
قرآن كریم كتاب پزشكی نیست تا از آن انتظار علم ژنتیك داشته باشیم اما در راستای هدایت معنوی و تحریك كنجكاوی بشر، به صورت گذرا اشاره‌ای به مسئله‌ی ژنتیك دارد كه با برخی مطالب علم ژنتیك همخوانی دارد و این مطلب از شگفتی‌های علمي‌ قرآن است كه در هزار و چهارصد سال قبل به این مطالب علمي‌ اشاره نموده كه صدها سال بعد كشف شد.

[1]. دانش‌نامه پزشكی، پیتر وینگیت، ترجمه از سیمین معزی متین، تهران، كتاب ماد، چ 1، 1373، ص 294.

[2]. روانشناسی ژنتیك، دكتر محمود منصور، تهران، سهامي ‌چهر، 1350، تهران، ص 16.

[3]. ر.ك: دانش‌نامه پزشكی، همان، ص 295.

[4]. ر.ك: همان، ص 296.

[5]. نساء / 23.

[6]. طب در قرآن، دكتر دیاب و قرقوز، ترجمه چراغی، تهران، حفطی، ص 60.

[7]. جامعه‌شناسی خانواده، باقر ساروخانی، تهران، سروش، 1370، چ 1، ص 30 ـ 28.

[8]. آل عمران / 36.

[9]. من علم طب القرآنی، دكتر عدنان شریف، ص 134، بيروت، دارالعلم للملایین 1990، چ 1.

[10]. فرقان/ 54. و نیز حجرات آیه‌ی 13 به قبیله و شعوب اشاره كرد.

[11]. تفسیر نمونه، مكارم شیرازی و همكاران، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ج 15، ص 127.

[12]. روم/ 22.

[13]. رعد/ 4.

[14]. قیامت/ 4.

[15]. من علم طب القرآن، همان، ص 141.

[16]. عبس/ 19 و نیز قمر/ 49 و فرقان/ 2 به این مضمون وارد شده است.