پرسش:

مقصود از رزق در قرآن‌كريم چيست؟ و آيا مقصود فقط رزق مادي است؟

˜ پاسخ:

«رزق» گاهي به معناي عطاي جاري مي‌باشد خواه آن «عطاء» دنيوي باشد يا اخروي و گاهي به معناي نصيب مي‌باشد؛ و گاهي به آنچه كه به شكم مي رسد و با آن تغذيه مي‌كنند نيز «رزق» مي‌گويند[1]-[2].

و برخي ديگر مي‌نويسند: «رزق» به معناي انعام و بخشش مخصوصي است كه اولا بر اساس مقتضاي حال طرف مقابل، و مطابق با آنچه كه براي ادامه‌ حيات به آن نياز دارد باشد؛ و ثانياً به صورت پيوسته و جاري مي‌باشد[3].
رزق از نگاه قرآن

از موارد استعمال «رزق» به دست مي‏آيد كه در معناي اين كلمه نوعي بخشش و عطا هم نهفته است، مثلاً مي‏گويند: «پادشاه به لشگريان رزق مي‏دهد،» كه اين جمله تنها شامل مواد غذایي لشگر مي‏شود... اين معناي اصلي و لغوي «رزق» بود؛ ولي بعدها در معناي آن توسعه دادند و هر غذايي را كه به آدمي مي‏رسد، چه دهنده‏اش معلوم باشد و چه نباشد رزق خواندند، گويا رزق بخششي است كه به اندازه تلاش و كوشش انسان به او مي‏رسد هرچند كه عطا كننده آن معلوم نباشد؛ سپس توسعه‌ ديگري در معناي آن داده شد و آن را شامل هر سودي كه به انسان رسد نموده‏اند هر چند كه غذا نباشد؛ و به اين اعتبار همه‌ مزاياي زندگي اعم از مال، جاه، عشيره، ياران، جمال و علم و غيره را رزق خواندند[4].

چنانچه بيان شد «رزق» به معناي چيزي است كه مورد انتفاع و بهره‌برداري شخصي قرار بگيرد. لذا از هر چيزي آن مقدار رزق است، كه مورد استفاده واقع شود. پس اگر كسي مال بسياري جمع كرده، كه به غير از اندكي از آن را استفاده نمي‌كند و يا نمي‌خورد، در حقيقت رزقش همان مقداري است كه استفاده مي‌كند يا مي‏خورد، بقيه آن رزق او نيست مگر از اين جهت كه بخواهد به كسي بدهد، كه از اين جهت رزق است و از جهت خوردن رزق نيست.

پس وسعت روزي و تنگي آن به زيادي مال و اندك بودن آن ارتباطي ندارد، (چه بسيار افراد كه مال بسيار دارند، ولي كم مي‏خورند و چه بسيار افراد كه به عكس آنانند)[5].

واژه‌ «رزق» (به معناي مصدري‏اش عبارت است از روزي دادن و به معناي اسم مصدريش) عبارت است از هر چيزي كه موجودي ديگر را در بقاي حياتش كمك نمايد و در صورتي كه آن رزق ضميمه آن موجود و يا به هر صورتي ملحق به آن شود، بقائش امتداد مي‏يابد، مانند غذايي كه حيات بشر و بقائش به وسيله‌ آن امتداد پيدا مي‏كند كه غذا جزء بدن او مي‏گردد و نيز مانند همسر كه در ارضاي غريزه‌ جنسي آدمي را كمك نموده و مايه‌ بقاء نسل او مي‏گردد و به همين ترتيب هر چيزي كه دخالتي در بقاي موجودي داشته باشد، رزق آن موجود شمرده مي‏شود[6].

بخش دوم پرسش كه آيا منظور از «رزق» فقط «رزق مادي» است يا شامل چيزهاي ديگر نيز مي‌شود؟

پاسخ آن است كه در قرآن كريم 123 آيه آمده كه در آن كلمه‌ «رزق» و مشتقات آن بكار رفته است كه آن آيات را مي توان به سه دسته تقسيم كرد:

1. دسته‌ اول آياتي كه منظور از «رزق» در آن‌ها «رزق مادي» است. مانند: آيه‌ 88 سوره مائده كه مي‌فرمايد:

(وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَلاَلاً طَيِّباً)؛ (و از آنچه خدا «روزي» شما نموده، در حالي كه حلال و پاكيزه است، بخوريد).

و همچنين آيه‌ 172 سوره‌ بقره كه مي‌فرمايد:

(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ)؛ (اي كساني كه ايمان آورده‏ايد! از (خوراكي‏هاي) پاكيزه‏اي كه روزي شما كرده‏ايم بخوريد).

لازم به تذكر است كه رزق مادي در اين قبيل از آيات هم شامل خوراكي‌ها و هم غير خوراكي‌ها مي‌شود.

2. دسته دوم آياتي كه مقصود از «رزق» در آن‌ها «رزق معنوي» يعني معارف الهي و علوم و لذت‌هاي معنوي و جلوه‌هاي رحماني مي‌باشد. مثل آيه‌ 169 از سوره‌ آل‌عمران كه در مورد شهداي در راه حق مي‌فرمايد:

(وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي‌سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ)؛ (اي پيامبر) هرگز مپندار كساني كه در راه خدا كشته شدند، مردگانند، بلكه [آنان] زنده‏اند، [و] در پيشگاه پروردگارشان روزي داده مي‏شوند!»

و همچنين آيه‌ 62 سوره‌ مريم كه در مورد اهل بهشت مي‌فرمايد:

(ولَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَعَشِيّاً)؛ (و در آنجا صبحگاهان و عصرگاهان، «روزي» آنان، برايشان (آماده) است).

و آيه‌ 40 و 41 سوره‌ صافات كه در مورد مخلصين مي فرمايد:

(إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ أُولئِكَ لَهُمْ رِزْقٌ مَّعْلُومٌ)؛ (جز بندگان خالص شده خدا؛ آنان برايشان «روزي» معيّني است).

يادآوري: بعضي از اين آيات هم ارزاق معنوي را شامل مي‌شود و هم نعمت‌هاي ظاهري بهشتي كه براي اهل بهشت قرار داده شده است.

3. دسته سوم آياتي است كه شامل همه‌ انواع رزق مي‌شود، چه مادي و چه معنوي و چه علمي مثل آيه‌ 58 سوره ذاريات كه مي‌فرمايد:

(إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ)؛ ([چرا] كه فقط خدا بسيار روزي دهنده [و] قدرتمند [و] استوار است‏).

در اين‌باره در تفسير نمونه مي‌خوانيم:

روزي تنها به معناي مواهب مادي نيست. روزي معناي وسيعي دارد كه روزي‌هاي معنوي را نيز در بر مي‏گيرد، بلكه رزق اصلي، همين رزق و روزي معنوي است؛ در دعاها تعبير «رزق» در مورد روزي‌هاي معنوي بسيار به كار رفته است، در مورد حج مي‏گوييم: «اللهم ارزقني حج بيتك الحرام.» در مورد توفيق اطاعت و دوري از معصيت آمده: «اللهم ارزقني توفيق الطاعة وبعد المعصية...» و در دعاي روز پانزدهم ماه‌ رمضان مي‏خوانيم: «اللهم ارزقني فيه طاعة الخاشعين» و همچنين در مواهب معنوي ديگر[7].

نتيجه‌گيري
رزق در قرآن محدود به رزق مادي نمي‌باشد و هر چيزي كه انسان از آن بهره‌مند شود رزقي است كه از طرف خداوند به او رسيده و مقدر شده است؛ خواه مواهب مادي مثل مسكن، خوراك، پوشاك و... باشد و خواه امور معنوي، مانند هدايت، امام، معارف و علم و لذات روحي و توفيق عبادات باشد[8].

[1]. مفردات راغب اصفهاني، ماده‌ي «رزق».

[2]. و از كتاب «صحاح اللغه» نقل شده است كه:

رزق يعني آنچه كه با آن نفعي حاصل شود. به نقل از التحقيق، ج 4، ماده (رزق) و همين معنا در كتاب لسان العرب و المنجد نيز آمده است.

و از كتاب «مقاييس اللغه» نقل شده است: رزق در اصل به معناي اعطاي وقت است؛ ولي در عطاي غير وقت هم استعمال مي‌شود. لذا رزق ]به طور كلي[ به معني عطاي خداوند آمده است. (التحقيق، ج 1، ماده رزق).

[3]. التحقيق، ج 1، ص 115.

[4]. ترجمه‌ الميزان، ج 17، ص 418.

[5]. همان، ج 3، ص 220.

[6]. ترجمة الميزان، ج 18، ص 565.

[7]. تفسير نمونه، ج 20، ص 374.

[8]. «والأَرزاقُ نوعانِ: ظاهرة للأَبدان كالأَقْوات، وباطنة للقلوب والنُّفوس كالمَعارِف والعلوم؛ قال الله تعالي: وما من دابّة في‌الأَرض إِلا علي الله رزقها. والرِّزْقُ: مايُنْتَفعُ به، والجمع الأَرْزاق. والرَّزق: العَطاء وهو مصدر قولك رَزَقه الله» (لسان العرب، ج 10، ص 115).