پرسش
اهمیت و فضیلت صلوات بر پیامبر اسلام9 را بیان کنید.
پاسخ
مقدمه
امروزه حاکمان هرکشوری برای احیای شعائر و پاسداشت بزرگان خود، به مجسمهها و تندیس یادبودها و برگزاری جشنها متوسل میشوند؛ تا این که خاطره آنها را در ذهنها زنده نگه دارند.
شاید با قاطعیت بتوان گفت بیشتر آنها در گوشهای از تاریخ بایگانی شده است. اما در دین اسلام که مشعلداران و مجریان آن، پیامبر9 و اهلبیت: او هستند؛ شیوهای برای زنده نگه داشتن نام پیامبر و اهلبیت او، تعیین شده که همان ذکر صلوات است.
ذکر صلوات، نه فقط برای زنده نگه داشتن نام پیامبر و آل اوست؛ بلکه برای احیای اسلام و معارف قرآنی است.
صلوات، شعار واحد همهی مسلمان در سراسر جهان است.
صلوات، معیار شناخت مسلمان از غیرمسلمان است.
صلوات، ذکر قلبی و زبانی است. به عبارت دیگر، صلوات صدقه زبان است.
ذکر صلوات در هر مجلسی و محفلی، تبلیغ عملی اسلام است.
صلوات، عامل رشد روح و تعالی انسان است.
شاید تصور شود که ذکر صلوات از زمان پیامبر اکرم9 به بعد مطرح شده؛ در حالیکه از حضرت آدم تا حضرت خاتم، نام محمد وآل محمد: ورد زبان آنها بوده است و در سختیها و مشکلات، خداوند را به عظمت محمد و آل محمد قسم میدادند؛ تا این که از سختیها رهایی یابند.
در عظمت پیامبر و آل او همین بس که اولاً: خداوند و ملائکه برای آنها درود و صلوات میفرستند. و ثانیاً: خداوند ذکر صلوات را در تشهد نماز واجب نموده یعنی نماز بی صلوات، نماز نیست.
واژه شناسی
قبل از آنکه به مقوله فضیلت صلوات و انواع آن پرداخته شود؛ لازم است واژه صلوات را در لغت و اصطلاح بررسی نمائیم.
«صلوات» جمع «صلوة» و در اصل به معنای دعا، تبریک و تمجید است[1]. و برخی آن را «توجه و انعطاف» معنا کردهاند[2] و بعضی آن را به معنای «تعظیم» گرفتهاند.
نماز را «صلوة» میگویند؛ به خاطر این که مشتمل بر تعظیم پروردگار است. اما در عرف شرعی اگر «صلوات» به خدا نسبت داده شود؛ به معنای رحمت و تزکیه و ثناء است. و اگر به غیر خدا نسبت داده شود؛ به معنای دعا، تصدیق و اقرار به فضیلت کسی است[3].
شخصی از امام کاظم7 سوال کرد معنای صلوات خدا و صلوات ملائکه و صلوات مؤمنین چیست؟ امام در پاسخ فرمودند صلوات خدا رحمتی است از طرف او؛ صلوات ملائکه، یعنی تزکیه و استغفار ملائکه برای کسی؛ و صلوات مومنین، یعنی دعای آنها در حق کسی[4].
در ابتدا، کلمه «صلوة» به معنای دعا بوده ولی بعد از پیامبر اکرم9 به سبب استعمال زیاد، در عبادت مخصوص، یعنی نماز، اصطلاح شده است.
صلوات در قرآن
واژه «صلوة» و «صلوات» 90 بار در قرآن آمده؛ و لفظ «صلوات» بدون الف و لام «3» بار و با الف و لام یک بار آمده است، و در بیشتر موارد، منظور، عبادت مخصوص، یعنی نماز است اما در برخی آیات به صلوات اصطلاحی نیز اشاره شده است: مانند:
(إِنَّ اللَّهَ وَمَلاَئِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلَّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيماً)[5]؛ «در حقيقت خدا و فرشتگانش بر پيامبر دعا (= صلوات) مىفرستند؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، بر او دعا (= صلوات) بفرستيد، و بطور كامل سلام كنيد (و كاملاً تسليم او باشيد).»
مقام پیامبر9 آن قدر والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگانی که تدبیر این جهان به عهده آنها گذارده شده؛ بر او درود میفرستند در ادامه به مؤمنین نیز دستور میدهد که بر پیامبراکرم9 صلوات و درود بفرستند.
نکات آیه
1. واژه «یصلون» به صورت فعل مضارع بیان شده که دلیل بر استمرار دارد. یعنی پیوسته و همیشه خداوند و فرشتگان بر پیامبر اسلام9 رحمت و درود میفرستند.
2. خداوند در مرحلهی اول، مومنین را برای فرستادن صلوات امر نکرده، بلکه با اشاره به این که خداوندی که تمام هستی در قبضهی قدرت اوست، و همه فرشتگان که در شبانه روز تسبیح خداوند میکنند؛ بر پیامبر صلوات میفرستند پس شما نیز صلوات بفرستید. که با این بیان، هم مقام و عظمت پیامبر را معرفی کرده، و هم اذیت به پیامبر اسلام را نهی نموده است.
(که آیهی بعدی به آن اشاره دارد) و نیز مردم را به تبعیت از خدا در صلوات فرستادن، دعوت میکند[6].
روش گفتن صلوات
شیوه فرستادن صلوات، در احادیث بیشماری مطرح شده و در اینجا به برخی از آنها اشاره میکنیم:
1. «ابوحمزه ثمالی» از یکی از یاران پیامبر9 به نام «کعب» چنین نقل میکند «هنگامی که آیه 56 سوره احزاب نازل شد؛ خدمت رسولالله رسیدیم و گفتیم: سلام به شما را میدانیم! ولی صلوات بر شما چگونه است؟ پیامبر اکرم9 در پاسخ فرمودند: (هر وقت نام من را شنیدید) بگوئید: «اللهم صل علی محمد وال محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید ...»[7]
2. پیامبر اعظم9 درباره صلوات کامل فرمودند: «هرگز برای من صلوات ناقص نفرستید! اصحاب گفتند: صلوات ناقص چگونه است؟ در پاسخ فرمودند: اینکه فقط بگوئید: «اللهم صل علی محمد» بلکه صلوات کامل آن است که بگوئید: «اللهم صل علی محمد وآل محمد»[8]
علمای شیعه و جمعی از فقهای بزرگ اهل سنت فتوا دادهاند که در تشهد نماز، واجب است «آل محمد» را بر صلوات اضافه نمایند[9].
همه فقهای شیعه صلوات بر «محمد و آل محمد» را در تشهد اول و دوم نماز واجب میدانند و در غیر نماز مستحب میشمارند.
و از فقهای اهل سنت مانند: شافعی، احمد حنبل و گروه دیگری، آن را
در تشهد دوم واجب میدانند؛ ولی بعضی دیگر، مانند: ابوحنیفه، آن را
واجب نشمردهاند[10].
زراره از امام صادق7 روایت نموده روزه با پرداخت زکات فطره تمام میشود، همان طور که نماز با صلوات بر محمد و خاندانش تمام میشود؛ و کسی که روزه بگیرد و عمداً زکات فطره ندهد؛ روزهاش روزه نیست. همان طور که کسی نماز بخواند و عمداً صلوات بر محمد و خاندانش را ترک کند، نمازش نماز نیست[11].
اهل بیت: براساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، تمسّک به یکی ازآن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو است؛ و دستیابی به دین کامل، در پرتو تمسک به آیات و روایات امکان پذیر است. در حقیقت، قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند و هدایت بشر را تا روز قیامت تضمین میکنند[12].
آیات فراوانی در شأن و منزلت اهل بیت نازل شده است تا جایی که ابن عباس میگوید: درباره علی7 به تنهایی، سیصد آیه نازل شده است[13] و برخی دیگر گفتهاند ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت: میباشد[14].
بررسی این آیات در این مجال نمیگنجد، در اینجا فقط برخی از این آیات را برمیشماریم[15].
آیه تطهیر (احزاب/33)، آیه برائت (توبه/1)، آیه سقایةالحاج (توبه/19)، آیه صالحالمومنین (تحریم/4)،آیه حکمت (بقره/269)،آیه بینه (هود/17)،آیه نور (حدید/28)، آیه انذار (شعراء/214)، آیه مرجالبحرین (الرحمن/ 19و22)، آیه نجوی (مجادله/12)، آیه سابقون (واقعه/10و11)، آیه محبت (مریم/96؛ مائده/54)، آیه انفاق (بقره/274)، آیه حبلالله (آلعمران/103)،آیه راسخون در علم (آلعمران/7) آیه ولایت (مائده/55)، آیه علم الکتاب (رعد/13)، آیه اهل الذکر (نحل/43) و...
آن چه ذکر شد، گوشههایی از شأن و منزلت اهل بیت در قرآن است که هیچکس قادر به انکار این آیات نیست. و علاوه بر حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین:، فرزندان آنها نیز تا امام دوازدهم قائم آل محمد، آل محمد میباشند.
موارد فرستادن صلوات
آنچه از احادیث استفاده میشود، ذکر صلوات در همهی زمانها و مکانها توصیه شده و مهمترین آنها عبارتند از:
1. هر موقعی که نام مبارک پیامبر9 برده شود خواه خودش به زبان جاری کند و یا از دیگری بشنود، در چنین مواردی فرستادن صلوات لازم است.
2. هر کلامی که دارای رتبه و مقامی باشد همانند خطبهها که مشتمل بر حمد و ثنای الهی میباشد و اگر در آن صلوات بر رسول خدا9 نباشد، ابتر میشود و از خیر و برکت بیبهره خواهد بود.
3. در ابتدای وضو ذکر صلوات بسیار نیکو میباشد.
4. اهل سنت از پیامبر خدا9 روایت کردهاند که پس از فارغ شدن از وضو بگویید: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له واشهد ام محمد عبده ورسوله» و بعد از آن صلوات بفرستید! که با این ذکر درهای رحمت الهی گشوده خواهد شد.
5. هنگام ورود و حضور در مسجد، ذکر صلوات بسیار توصیه شده است.
6. در تعقیب همه نمازها عموماً و در تعقیب نماز مغرب و صبح خصوصاً ذکر صلوات تأکید شده است.
7. قبل از شروع دعا و نیایش.
8. بعد از دعا و نیایش.
9. در خطبه نماز، جمعه، در عیدها و نماز طلب باران.
10. در هر روز از روزهای سال ذکر صلوات مفید خواهد بود.
11. هر شب، فرستادن صلوات نیکو است.
12. عصر روز پنج شنبه.
13. شب جمعه.
14. روز جمعه.
15. ماه مبارک رجب و در روز مبعث حضرت رسول اکرم9.
16. ماه مبارک شعبان.
17. ماه مبارک رمضان.
18. در وقت بوییدن گلها و ریحانهها.
19. بعد از عطسه زدن خود یا دیگری.
20. در موقع ذکر پروردگار عالم، صلوات فرستاده شود[16].
اهمیت و فضیلت صلوات در روایات
احادیثي دربارهی اهمیت و فضیلت صلوات حکایت شده است، پرداختن به همهی آنها از حوصله این نوشتار خارج است از اینرو به مهمترین آنها اشاره میکنیم:
1. صلوات، بهترین دعا؛ یکی از اصحاب میگوید: به امام صادق7 عرض کردم من داخل کعبه شدم و دعایی به خاطرم نیامد جز صلوات بر محمد9 حضرت فرمود «آگاه باش! مانند تو در فضیلت و ثواب، کسی از خانه خدا بیرون نیامده است.»[17]
2. صلوات زمینهساز استجابت دعا؛ از امام صادق7 حکایت شده «بر هر یک از شما لازم است که هنگام درخواست حاجت از خداوند بزرگ، با ستایش الهی آغاز کند و به تمجید محمد و آل او بپردازد و سپس به تقصیرها و گناهان خود اعتراف کند و پس از آن حاجت خود را مطرح نماید.»
3. رفع نفاق؛ از رسول خدا9 حکایت شده «الصلاة علیَّ وعلی اهل بیتی تذهب بالنفاق؛ صلوات و درود بر من و خاندان من نفاق را از بین میبرد.»[18]
امام جعفر صادق7 از رسول اکرم9 نقل میکند «ارفعوا اصواتکم بالصلاة علیَّ فانها تذهب بالنفاق؛ صلوات بر من را با صدای بلند اداء نمایید، زیرا موجب از بین رفتن نفاق میگردد[19].
4. باعث خلاصی از دشواریها در ذیل تفسیر آیه «وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِفِرْعَوْنَ»[20] آمده است:
«بنی اسرائیل با ذکر صلوات بر محمد و آل او، از مشکلات و دشواریها و بیگاریهایی که از سوي عمّال فرعون بر آنها تحمیل شده بود نجات یافتند، زیرا بنی اسرائیل بر اثر کار اجباری فرعون، از پای در میآمدند، تا آنکه از سوي خدا، به موسی وحی شد که به آنان (بنیاسرائیل) صلوات بر محمد و آل محمد را تعلیم دهد تا موجب کاهش سختیهای آنان شود»[21].
5. موجب از بین رفتن گناهان؛ از امام رضا7 نقل شده «هرکس نتواند کفاره گناهانش را بپردازد، باید بر محمد و آلش درود فراوان بفرستند زیرا صلوات گناهان را از بین میبرد.»[22]
6. نوشتن صلوات؛ از پیامبر خدا9 حکایت شده «من صلی علی فی کتاب لم تزل الملائکة تستغفر له مادام اسمی فی ذلک الکتاب؛ هرکس در نوشتهای بر من درود فرستد، تا زمانی که نام من در آن نوشته موجود باشد، فرشتگان پیوسته برای او آمرزش طلبند.»[23]
7. بهترین عمل در روز جمعه؛ از امام صادق7 روایت شده «ما من عمل افضل یوم الجمعة من الصلاة علی محمد وآله؛ هیچ عملی در روز جمعه از صلوات بر محمد و آل محمد9 برتر نیست»[24]
8. نگاه به نامحرم و ذکر صلوات؛ از امیرالمومنین علی7 حکایت شده «هنگامی که زنی نظر شما را جلب کرد باید به همسر خود روی آورد و بداند که زنان همه از یک مقولهاند.
او نباید شیطان را بر دل خود مسلط سازد و اگر همسر ندارد، دو رکعت نماز بخواند و سپس به حمد الهی و صلوات بر محمد و آل او بپردازد، و از خدا بخواهد تا با رحمت و فضل خود، وی را استغنا و بینیازی باطنی ببخشد و گره از کارش باز کند»[25].
9. سنگینترین عمل در قیامت؛ از امام باقر7 و امام صادق7 روایت شده که فرمودند «اثقل ما یوضع فی المیزان یوم القیامة الصلاة علی محمد وعلی اهلبیته؛ سنگینترین علمی که روز قیامت در ترازو (ی اعمال) گذاشته میشود، درود بر محمد و اهل بیت اوست»[26].
10. سنگینی خوبیها در نامه اعمال؛ رسول خدا9 فرمودند «انا عند المیزان یوم القیامة، فمن ثقلت سیئاته علی حسناته جئت بالصلاة علی حتی اثقل بها حسناته؛ من در قیامت نزد میزان اعمال میباشم، هرکس کفه گناهانش افزونتر از حسناتش شود، آن صلواتهایی را که بر من فرستاده بیاورم و بر حسناتش بیفزایم تا بر گناهانش فزون آید»[27].
11. روشنایی قبر و قیامت؛ از پیغمبر گرامی9 روایت شده «اکثروا الصلوة علی فان الصلوة علی نور فی القبر ونور علی الصراط نور فی الجنة؛ بر من بسیار درود بفرستید زیرا برای درود فرستنده نوری است در قبر، نوری است بر صراط، و نوری است در بهشت.»[28]
12. صلوات، وسیلهی قرب به خدا؛ خداوند متعال به موسی وحی نمود: ای موسی! آیا میخواهی که من؛ از کلامت نسبت به تو و از گناهت به چشم تو، و از روحت به بدن تو و از اندیشهات به دل تو نزدیکتر باشـم؟
حضرت موسی7 عرض کرد: آری، مشتاق چنین قربی هستم. خطاب رسید اکنون که جویای این سعادت هستی، بر حبیب من محمد مصطفی صلوات بفرست، زیرا که صلوات بر او رحمت و نور است[29].
13. صلوات، ادای حقوق نماز؛ از امام حسن عسگری7 حکایت شده
منظور از قول خداوند که فرمود: (اقیموا الصلوة)[30]؛ «نماز را به پا دارید» این است که نماز را با رکوع و سجود، کامل، و ادای حقوق انجام بدهید. که اگر ادای حقوق نشود، خداوند قبول نمیکند، بعد حضرت فرمود آیا میدانید حقوق نماز چیست؟ حقوق نماز این است که بعد از نماز با اعتقاد به اینکه پیامبر و آلش بهترین انتخاب شدگان هستند، بر آنها صلوات بفرستی[31].
شافعی یکی از چهار پیشوای بزرگ اهل سنت در شعری میگوید
یا اهــل بیت رسول حبکم فرض من الله فی القرآن انزله
کفاکم من عظیم القدر انکم من لم یصل علیکم لاصلوة له
یعنی ای اهلبیت رسول! خداوند در قرآنش محبت شما را واجب نموده است و در عظمت شما همین بس که اگر کسی نماز بخواند و بر شما صلوات نفرستد، نمازش نماز نیست[32].
سفارش عارف و اصل حضرت آیة الله بهاءالدینی(ره) در مورد صلوات
معمولاً خانوادهها و مراجعین زیادی از راههای دور و نزدیک به ایشان مراجعه میکردند؛ و گرفتاریها و مشکلات زیادی را نزد ایشان مطرح مینمودند.
حضرت آیة الله بهاءالدینی به اکثر آنان سفارش میفرمود: در مواقعی که اتفاقات ناگوار و غیر مترقبهای برای شما رخ میدهد گوسفندی را قربانی کنید و چهارده هزار صلوات به یاد چهارده معصوم بفرستید، و حدیث کساء را قرائت کنید. و باز از ایشان نقل شده که در صورت وقوع مشکلی که فکر نمیکردید در زندگی شما آن واقعه رخ دهد بدانید که از طرف دیگران مورد حسادت قرار گرفتهاید چشم زخم خوردهاید؛ لذا با ذبح یک گوسفند و ذکر چهارده هزار صلوات بلایای وارده را از خود و خانواده خویش دور سازید[33].
نتیجه
صلوات بر پیامبر و آل او: دارای اهمیت و فضیلت بیشماری است، تا جایی که خداوند و تمامی فرشتگان بر او صلوات و درود میفرستند. و در اهمیت صلوات همین بس که خداوند ذکر آن را در تشهد نماز واجب
کرده است. صلوات را میتوان عنایت و تفضلی از طرف خداوند برای بشر دانست؛ زیرا ذکر صلوات که نوعی صدقه زبان است، سبب بخشش گناهان و نزدیکی به خداوند و برآورده شدن حاجت و... میباشد.
معرفی کتاب
جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به:
1. کتاب «وسیلة الخادم الی المخدوم» در شرح صلوات چهارده معصوم، از فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی (م 927)، توسط استاد رسول جعفریان (انتشارات انصاریان، قم، 1375) تنظیم و به چاپ رسیده است. نویسنده این کتاب از علمای اهل تسنن میباشد و به امامت قلبی امامان دوازده گانه اعتقاد دارد نه حکومت ظاهری آنها.
2. آثار و برکات صلوات، عباس عزیزی، انتشارات صلاة، قم، چاپ هفتم، 1384.
پینوشتها:
[1]. مفردات راغب اصفهانی، ذیل ماده «صلوة».
[2]. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیهی 43 سوره احزاب.
[3]. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ذیل ماده «صلوا».
[4]. ثواب الاعمال، صدوق، ص 156.
[5]. احزاب / 56.
[6]. ر.ک: تفسیر نمونه، مکارم شیرازی؛ تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه.
[7]. مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیهی 56 سورهی احزاب، مضمون همین روایت در منابع اهل سنت مانند: «درّالمنثور، سیوطی، ذیل آیهی 56 سورهی احزاب و صحیح بخاری، ج 16، ص 151 و صحیح مسلم، ج1، ص 305 و... آمده است.
[8]. صواعق ابن حجر، ص 144.
[9]. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج 17، ص 420.
[10]. تذکرة الفقهاء، علامه حلی، ج1، ص 126؛ الغدیر، علامه امینی، ج 7، ص 7.
[11]. استبصار، طوسی، ج 1، ص 343.
[12]. تفسیر تسنیم، جوادي آملی، ج 1، ص 132.
[13]. الصواعق المحرقه، هیثمی، فصل 3، باب 9، ص 76.
[14]. المراجعات، ج 7، ص 48.
[15]. ر.ک: تفسیر نورالثقلین، البرهان فی تفسیر القرآن، المیزان فی تفسیر القرآن، تفسیر نمونه، الدر المنثور.
[16]. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 85، ص 108.
[17]. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صدوق، ص 345.
[18]. کافی، ج 2، ص 492، ح 8.
[19]. کافی، ج 2، ص 493، ح 13.
[20]. بقره / 49، اعراف / 141، ابراهیم / 6.
[21]. پرورش روح، عباس عزیزی، ج 2، ص 353.
[22]. مصابیح الدجی، ص 419.
[23]. بحارالانوار، ج91، ص 71، ح 65 و منیة المرید، ص 347.
[24]. وسایل الشیعه، ج 7، ص 380، ح 9635.
[25]. نورالثقلین، ج3، ص 589.
[26]. وسائل الشیعه، عاملی، ج 7، ص 197، ح 9102.
[27]. همان، ص 195، ح 9097.
[28]. مستدرک، ج 5، ص 332، ح 6017.
[29]. مقدمه شرح صلوات، ص 54.
[30]. بقره / 83.
[31]. تفسیر منسوب به امام حسن عسگری، چاپ مدرسة الامام المهدی، ص 364، ح 253.
[32]. صواعق المحرقة، باب 11، ص 149.
[33]. کیمیای سبز، احمدی، ص 96.