پرسش:

پيشينه علم مديريت و به ويژه مديريت اسلامي چيست و تاکنون چه کتاب‌هايي در موضوع مديريت اسلامي تأليف شده است؟

˜ پاسخ:
پيشينه‌ دانش مديريت

با توجه به اجتماعي‌بودن وجود انسان مديريت يکي از مهمترين پديده‌هاي اجتماعي به شمار مي‌رود و از ديرباز مورد توجه انسان بوده است و براي بسيج امکانات و دست‌يابي به اهداف از پيش‌تعيين شده‌ خود، به نوعي مديريت و رهبري نياز داشته است. ولي پيچيدگي مسائل و گسترش روزافزون سازمان‌هاي اجتماعي که مديريت با ساختارهاي خود را مي‌طلبيد به مساله‌ مديريت اهميت ويژه بخشيد.

ـ برخي اولين مکتوبات در علم مديريت را منسوب به افلاطون (348 ـ 428 ق. م) شاگرد برجسته‌ي سقراط مي‌دانند.

نظام اجتماعي مورد توصيه‌ او جامعه‌اي است که آن‌ را «مدينه فاضله» ناميده‌اند و او ويژگي‌هاي يک شهر ايده‌آل را نام برده است.

ـ و بعد از او فيلسوف بزرگ يونان باستان ارسطو (322 ـ 384 ق. م) در زمينه‌ امور اجتماعي نظرياتي جامع‌تر، واقع‌بينانه‌تر و مدون‌تر از افلاطون دارد.

ـ و بعد از ظهور اسلام دانشمندان اسلامي نيز در اين زمينه تأليفاتي دارند که در ادامه بيان مي‌شود. و مکاتب مختلف در امر مديريت تاريخچه‌ بلندي دارند که اولين کتاب مستقل آن در سال (1776م) توسط «آدام اسميت» به رشته تحرير درآمد. ولي بحث کلاسيک آن از سال (1909م) زماني که آقاي «تايلر» اولين کتاب علمي مديريت در غرب را به رشته‌ تحرير درآورد آغاز مي‌گردد، مفاهيمي که او در اين کتاب به کار مي‌برد بر تحليل مراحل کار، اندازه‌گيري استفاده از محاسبات و احتمالات و آمار و رياضيات مبتني است.

اين علم براي رفع نياز آن جامعه رشد مي‌کند، بعدها «مکتب مديريت علمي» نارسايي‌هايي پيدا مي‌کند که «مکتب روابط انساني» سعي مي‌کند جواب اين نارسايي‌ها را بدهد. بعد بين اين دو مکتب، تضاد ايجاد مي‌شود و «مکتب ساختار يا ساختارگرايي» بين اين دو مکتب رابطه برقرار مي‌کند.

به همين ترتيب مديريت در کشورهاي غربي کامل‌تر شد، تا امروز که «مديريت سيستمي» و ساير مديريت‌ها مطرح مي‌شود و علت اين پيشرفت هم نياز جوامع غربي به مديريت است و کشورهاي جهان سوم خود مراکز تحقيقاتي نداشتند و از همين يافته‌ها استفاده مي‌کردند.

و بعد دانشگاه مديريت در غرب تاسيس شد و فارغ التحصيلان اين دانشگاه‌ها زودتر از دانشجويان ديگر رشته‌ها به استخدام درآمدند. زيرا که منافع و سود کارخانجات، ادارات و حکومت‌ها را در بر دارند. از دانشگاهي مثل «هاروارد» فارغ التحصيلان و مديران نخبه خوبي فارغ التحصيل مي‌شوند که در حرکت چرخ عظيم صنعتي آن کشورها مؤثر مي‌باشند[1].
پيشينه مباحث مديريتي در اسلام

مديريت اسلامي موضوعي است که سابقه آن به عصر بعثت و صدر اسلام مي‌رسد که در قرآن و احاديث پيامبر9 و به ويژه در کلمات نوراني حضرت علي7 به اين موضوع پرداخته شده است که نامه‌ حضرت به مواليان به ويژه مالک اشتر سرشار از مباحث مديريت اسلامي مي‌باشد.

بعد از قرآن و روايات اهل‌بيت: از فارابي در قرن سوم و چهارم هجري و همچنين از بوعلي سينا در قرن چهاردهم و پنجم هجري و از ابن خلدون در قرن هشتم و نهم هجري و همچنين از خواجه نظام الملک و ديگران مطالبي در زمينه مديريت و شيوه‌هاي اداره‌ جامعه بر جاي مانده است که در جاي خود ارزشمند است[2]. اولين و قديمي‌ترين پژوهش مستقل در اين زمينه مربوط به «علي بن محمد بن مسعود خزاعي» (متوفاي 789 ق) است که تحت عنوان «تخريج الدلالات السمعيه علي ما کان في عهد رسول الله للحرف والصنايع والعمالات الشرعيه» نگاشته است.

خزاعي، نظام اداري اسلام را که در کتاب‌هاي مختلف سيره و مغازي پراکنده بود، به شکل پيوسته عرضه کرد. پانصد سال بعد، «رفاعه طهطلاوي» (م 1290 ق) اين کتاب را تلخيص کرد و جزيي از کتاب «نهايه الايجاز في سيره ساکن الحجاز» قرار داد.

«ابن ادريس کتاني» نيز از کتاب خزاعي به اعجاب آمده، بر آن تعليقه زده و به اجزاء و فصول آن افزود و اثري را تحت عنوان «تراتيب الاداريه» پديد آورد.

اين آثار فقط نشانگر وجود مجموعه حرفه‌ها و صنايع و اعمال و نصب مسئولان و متخصصاني براي آن‌ها توسط پيامبر اکرم9 است و از اصول و کليات مديريت خالي است، که در حقيقت بيانگر وجود سازماندهي و تقسيم کار در حکومت و مديريت رسول اکرم است، بدون اين‌که قواعد مديريتي استخراج شود[3].

ولي در دوران پيدايش مديريت، به شکل يک دانش مستقل اولين اثر را مي‌توان در اواخر سال 1340 جستجو کرد که استاد متفکر شهيد مطهري با تنظيم و تقديم دو مقاله تحت عنوان «مديريت و رهبري اسلام» و «رشد» پيشتاز طرح اين مباحث شد[4].

اين متن، نخستين متن مديريت در اسلام است که با استفاده از مفاهيم اسلامي نوشته شده است و شيوه‌ استنباط مفاهيم مديريتي از متون اسلامي را به ما مي‌آموزد. همچنين روش‌هاي تحقيق مديريت در اسلام را به طور مشخص بيان مي‌کند و نمونه‌هايي از انجام آن را ارائه مي‌کند. از ويژگي‌هاي اين اثر، گرايش عمومي و بنيادي آن در استخراج مديريت از منابع اسلامي است.

روشن تبيين مقاله، قياسي بوده و در حوزه‌ مديريت عام و بيشتر مديريت عمومي تنظيم گرديده و به هر حال، پايه‌اي ارزشمند و معتبر است[5].

در ميان دانشمندان عرب، محمد باقر شريف القوسي، کتاب «نظام الحکم و الاداره في الاسلام» را نوشته است ايشان حدود 25% اين کتاب را به مباحث اداره اختصاص داده است[6].

در چند سال اخير، ضمن تحقيقي که توسط گروه مديريت پژوهشکدة علوم انساني دانشگاه امام حسين7 انجام گرفت مشخص شد که طي سال‌هاي آخر دهه‌ چهل تا اوايل دهه‌ هفتاد حدود ربع قرن، تقريباً 160 اثر پس از اين آثار در قالب يک طرح تحقيقي، تلخيص، تنظيم و ارزيابي شد و دست مايه‌ اوليه و سنگ‌بناي يک کار علمي مشترک ميان حوزه و دانشگاه قرار گرفت[7].

اين مجموعه به تفکيک شامل 60 کتاب، 21 مقاله، 13 پايان‌نامه و 53 جزوه‌ کمک درسي است که چهارعنوان آن، پيش از انقلاب نگاشته شده است، آمار نشان مي‌دهد که در طي 25 سال، هر سال هشت عنوان درباره‌ مديريت اسلامي چاپ شده است که در مقايسه با دنياي غرب که فقط در مورد مديريت منابع انساني، هر روز يک کتاب و 86 مجله‌ تخصصي به چاپ مي‌رسانند، اندک است.

بررسي‌ها نشان مي‌دهد از ميان سه گروه دانشمندان حوزه و دانشگاه و ديگر محققان، از هر گروه حدود 30 نفر به نگارش مطالبي درباره‌ مديريت اسلامي پرداخته‌اند[8].

اميد است تا بحث «مديريت اسلامي» و «مديريت در قرآن» به شکل کلاسيک و منظم‌تر در مراکز عالي آموزشي ـ پژوهشي کشور راه يابد و به رشد آن شتاب بخشيده شود.
معرفي کتاب

اينک تعدادي از کتاب‌هايي که در رابطه با «مديريت اسلامي» نگاشته شده است بر مي‌شماريم:

1.     اخلاق كارگزاران در حكومت اسلامي، جوادي آملي، عبدالله، نشر فرهنگي رجاء، چاپ دوم، زمستان، سال 67، بي‌جا.

2.     اخلاق مديريت در اسلام، محمدي ري‌شهري، محمد؛ موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي سياسي، بي‌تا، تهران.

3.     اصول مديريت از ديدگاه قرآن و احاديث، لودين، شهين، ناشر واسع، تابستان 80، بي‌جا.

4.     اصول مديريت، رضائيان، علي، انتشارات سمت، 1365، تهران.

5.     اصول و فنون مديريت در اسلام، مشرف جوادي، محمدحسين، انتشارات نور علم همدان، دو جلد در يک مجلد، زمستان 1378، قم.

6.     اصول و مباني مديريت، توکلي، عبدالله، پژوهشکده تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه، چاپ اول، 1383، قم.

7.     اصول و مديريت اسلامي و الگوهاي آن، نقي‌پور فر، ولي الله، موسسه عالي آموزش و پژوهش مديريت و برنامه‌ريزي، چاپ هجدهم، 1382، تهران.

8.     آگاهي و مسئوليت، محمدي ري‌شهري، محمد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ دوم، ويرايش دوم، پاييز 1375، قم.

9.     امدادهاي غيبي در زندگي بشر، مطهري، مرتضي، انتشارات صدرا، چاپ ششم، سال 72، تهران.

10.  پيش‌نيازهاي مديريت اسلامي، متقي‌فر، غلامرضا و مصباح يزدي، محمدتقي، انتشارات آموزشي و پژوهشي امام خميني، چاپ اول، مهر 1376، قم.

11.  درس‌هايي از اخلاق مديريت، واثقي، قاسم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، سال 70، بي‌جا، 282 ص.

12.  ديباچه‌اي بر مديريت اسلامي، رشيد پور، عبدالمجيد، موسسه دين و دانش، چاپ اول، بهار 1365، تهران ـ قم.

13.  ديباچه‌اي بر مديريت اسلامي، مجموعه نويسندگان، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول، 1371.

14.  فصلنامه فرهنگ مديريت، مجتمع آموزش عالي قم.

15.  قرآن و مديريت راستين، عليزاده، محمدجواد، انتشارات رستگار، چاپ اول، 1377، مشهد.

16.  قرآن، مديريت و علوم‌سياسي، جمعي از نويسندگان، بنياد پژوهش‌هاي قرآني حوزه و دانشگاه، 1384، مشهد.

17.  قطوف اداريه من القرآن الکريم، شيخ الارض عنان وعبدالسلام دباس احمد، دارالفکر دمشق، چاپ اول، 1424 هـ ق 2003 ميلادي، دمشق.

18.  لغزش‌گاه‌هاي مديريت از ديدگاه اسلام، تقوي‌راد، محمدعلي، انتشارات مسمعي، چاپ اول، 1376، تهران.

19.  الله دليلي في اعمالي، توفيق، علي محمد، دار غريب للطباعه و النشر و التوزيع، 2000 م، قاهره.

20.  مباحثي از مديريت اسلامي (مجموعه‌مقالات)، جاسبي عبدالله، ترجمه اشتري، ناصر، مرکز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، چاپ اول، 1380، تهران.

21.  مباحثي در مديريت اسلامي، افجه‌اي، علي‌اکبر، ستاد انقلاب فرهنگي، مرکز نشر دانشگاهي، 1362، تهران.

22.  مباني مديريت اسلامي و الگوهاي آن، انصاري، محمدعلي، 1378 ش، مشهد.

23.  مباني و اصول مديريت اسلامي، علي احمدي، عليرضا و علي احمدي، حسين؛ توليد دانش، چاپ اول، تابستان 83، تهران.

24.  مجموعه مباحثي از مديريت در اسلام، نقي‌پور فرد، ولي الله، مركز مطالعات و تحقيقات مديريت اسلامي، چاپ اول، سال 82، تهران.

25.  مدير موفق، رحماني، جعفر و باقي نصرآبادي، علي، انتشارات لوح محفوظ، چاپ اول، سال 79، تهران.

26.  مديريت از ديدگاه قرآن و حديث، خاتمي، سيد احمد، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1380، قم.

27.  مديريت از منظر كتاب و سنت، قوامي، سيد صمصام الدين، دبيرخانه مجلس خبرگان، چاپ اول، سال 83، قم.

28.  مديريت اسلامي، ابراهيمي، محمدحسين، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، پاييز 1375، قم.

29.  مديريت اسلامي، افجه‌اي، سيد علي‌اكبر؛ انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگي دفتر مركزي جهاد دانشگاهي، چاپ اول، سال 64، بي‌جا.

30.  مديريت اسلامي، نبوي، محمدحسن، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ پنجم، سال 78، قم.

31.  مديريت در قرآن و سنت، سويزي، عليرضا، انتشارات علوم اسلامي اراک، چاپ اول، 1382، اراک.

32.  مديريت علمي، مکتبي از ديدگاه اسلام، اختري، عباسعلي، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم، بهار 1373، بي‌جا.

33.  مديريت و اداره امور دولتي در اسلام، آل بورايي، محمد عبدالله، مترجمان: جاسبي، عبدالله و نيکومرام، هاشم، مرکز انتشارات علمي دانشگاه آزاد اسلامي، چاپ اول، 1380، تهران.

34.  مديريت و فرماندهي در اسلام، مكارم شيرازي، ناصر، انتشارات هدف، چاپ چهارم، بهار 69، قم.

35.  مناسبات انساني در مديريت اسلامي، حسيني سياهپوش، سيد محمود، انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1401 هـ، قم.

36.  نقش مديريت در پيشرفت ملتها، حسيني شيرازي، سيد محمد، ترجمه، کاظمي، علي، چاپخانه مهر استوار قم، بي‌تا، قم.

37.  نگرشي بر مديريت اسلامي، تقوي دامغاني، سيدرضا، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي، چاپ دوم، پاييز 1369، بي‌جا.

38.  نگرشي بر مديريت در اسلام، جمعي از دانشمندان، مركز آموزش مديريت دولتي، چاپ اول، سال 72، بي‌جا.
ويژگي‌هاي مديريت اسلامي، بانو حسيني بوشهري، انتشارات انصاريان، چاپ اول، بهار 79، قم.

[1]. دیباچه‌ای بر مدیریت اسلامی، مقاله دکتر برنجی، ص 223.

[2]. نگرشی بر مدیریت اسلامی، سیدرضا تقوی دامغانی، ص 26 به بعد.

[3]. مدیریت از منظر کتاب و سنت، سید صمصام الدین قوامی، ص 30.

[4]. مدیریت از منظر کتاب و سنت، ص 26، به نقل از فصلنامه مصباح، ش 19، ص 100.

[5]. همان.

[6]. نظام اداری اسلام، ص 6، به نقل از مدیریت از منظر کتاب و سنت، ص 27.

[7]. فصلنامه مصباح، ش 19، ص 100 به نقل از همان.

[8]. همان.