شبهه

آیا آسمان و زمین از ابتدای آفرینش از هم جدا بودند،‌ یا ابتدا یکی بودند بعد از هم جدا شدند؟

˜ توضیح شبهه

در آیه30 سوره انبیاء آمده که آسمان و زمین پیوسته بودند و بعد از هم جدا شدند (رتق و فتق) و آیه 11 سوره فصلت آفرینش آن‌ها را از هم جدا می‌داند. این دو آیه چگونه قابل جمع است؟

˜ پاسخ

یکی از مباحث علمی که قرآن به آن پرداخته است، آغاز آفرینش است. قرآن مراحلی را برای آفرینش جهان بیان می‌کند که یکی از آن‌ها مرحله رتق و دیگری مرحله فتق است. دانشمندان آیه 30 سوره انبیا را اشاره به این دو مرحله می‌دانند. آری، برخی آیات قرآن از مرحله‌ای سخن می‌گویند که آسمان و زمین به هم پیوسته بودند، و بعد از هم جدا شدند.

(أَوَلَمْ یَرَالَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ کَانَتَا رَتْقاً فَفَتَقْنَاهُمَا)[1]؛ «آیا کسانی که کفر ورزیدند اطلاع نیافتند که آسمان‌ها و زمین پیوسته بودند و آن دو را گشودیم و هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم؟!» و در آیه آفرینش سمان و زمین را جداگانه بیان می‌دارد.

(ثُمَّ اسْتَوَی‌ إِلَی السَّماءِ وَهِیَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِیَا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قَالَتَا أَتَیْنَا طَائِعِینَ)[2]؛ «سپس به آفرینش آسمان پرداخت، در حالی که آن دود بود؛ و به آن (آسمان) و به زمین گفت: «خواه یا ناخواه بیایید.» گفتند: «اطاعت‌کنان آمدیم.»»

منظور از «یَرَ» نگاه کردن علمی و فکری است، نه این که مراد دیدن با چشم باشد[3] زیرا این آیه درباره آغاز آفرینش است و دیدن آغاز آفرینش برای انسان‌ها، با چشم ممکن نیست. (رتق و فتق) دو کلمه متضادند، رتق به معنای ضمیمه کردن و چسباندن دو چیز[4] و فتق به معنای جداسازی دو چیز متصل به هم است[5]. مفسران، با توجه به آیات و روایات و شواهد علمی، رتق و فتق را به گونه‌های مختلفی تفسیر کرده‌اند.

آسمان بسته بود یعنی بارانی نمی‌بارید زمین پیوسته بود یعنی گیاهی نمی‌رویاند، اما خداوند این دو را گشود، از آسمان باران نازل کرد و از زمین انواع گیاهان را رویاند[6]. منظور از پیوستگی، یکنواختی مواد جهان به صورتی که ماده‌ای واحد دیده می‌شد و مراد از جدا شدن، پدید آمدن ترکیبات جدید در آن ماده نخستین و پدید آمدن حیوانات، گیاهان و سایر موجودات است[7]. مراد از رتق، حالت قبل از ایجاد جهان و مراد از فتق، ایجاد و اظهار آن است یعنی خداوند متعال ایجاد عالم را به وسیله واژه فتق بیان کرده است[8]. به هم پیوستگی آسمان‌ها و زمین اشاره به آغاز خلقت است که طبق نظرات کیهان‌شناسان، مجموعه این جهان به صورت توده واحد عظیمی از غبارسوزان بود، که قرآن از آن با تعبیر دخان[9] [دود] یاد می‌کند. این توده بر اثر انفجارات درونی و حرکت، تدریجاً تجزیه شد و کواکب و ستاره‌ها از جمله منظومه شمسی و زمین به وجود آمد و باز هم جهان در حال گسترش است[10]. این نظریه علمی اولین بار توسط لاپلاس ریاضی‌دان و منجم مشهور فرانسوی، در حدود دو قرن پیش اظهار گردید و امروزه نجوم جدید، آن را به عنوان بهترین نظریه برای بیان مراحل آفرینش جهان می‌دانند. برخی از مفسران بر این عقیده‌اند که در آفرینش جهان چند فتق صورت گرفته است.

الف) «ماء» که ماده نخستین جهان بوده است[11]، «فتق» شد و به «دخانِ سماء» و «زَبَد ارض» [ماده اصلی تشکیل‌دهنده زمین] تقسیم شد.

ب) دخان آسمان به هفت آسمان فتق شد، چنانچه زبد ارض نیز به ارضین سبع فتق شد.

ج) زمین با رویش گیاهان و آسمان با باریدن باران فتق شد[12].

شاید بتوان این وجه جمع را با اضافه کردن دو تفسیر دیگری که در تفسیر المیزان و تفسیر الکبیر از فتق و رتق ارائه داده‌اند تکمیل کرد.
نتیجه

آیه 30 سوره انبیاء به آفرینش کلی آسمان و زمین اشاره دارد که در ابتدا توده‌ای بخار و فشرده (رتق) بودند و سپس از هم گسستند (فتق)؛ و آیه 11 سوره فصلت به چگونگی آفرینش جزئیات آسمان (چینش کهکشان‌ها و مدارها و ...) اشاره دارد.
منابع جهت مطالعه بیشتر
1. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی،
ص 102؛ 2. قرآن و کیهان‌شناسی، سید عیسی مسترحمه، ص92.

[1]. انبیاء/ 30.

[2]. فصلت/ 11.

[3]. قاموس قرآن، ج 3، ص 37.

[4]. مفردات راغب، ص 341.

[5]. همان، ص 623.

[6]. تفسیر مجمع البیان، ج 7، ص 82. انوار التنزیل، ج 4، ص 39.

[7]. تفسیر المیزان، ج 14، ص 278.

[8]. تفسیر الکبیر، ج 22، ص 163.

[9]. فصلت/ 11.

[10]. الفرقان، ج 16، ص 285 و تفسیر نمونه، ج 13، ص 394.

[11]. هود/ 7.

[12]. تفسیر فرقان، ج 16، ص 285.