5‌ ـ آیا برده‌گیری جایز است یعنی اسیران جنگی کفار حربی (مثل اسرائیل) در عصر حاضر برده به شمار می‌آیند؟

در این‌جا مطلب به دو صورت کلی قابل طرح است.
اول. از منظر قرآن

در قرآن کریم مسأله جواز برده‌گیری (استرقاق) مطرح نشده است. بلکه از آیه 4 سوره محمد9 به دست می‌آید که اسیران جنگ را یا باید با منت گذاشتن بر آنان آزاد کرد و یا در برابر آنان غرامت جنگی (فداء) گرفت و آزاد کرد.

Pفَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى‏ إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنَّاً بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى‏ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنْهُمْ وَلكِن لِيَبْلُوَا بَعْضَكُم بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَن يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْO[1]؛ «و هنگامى كه با كسانى كه كفر ورزيدند روبه‏رو شديد، پس گردن‏ها(يشان) را بزنيد، تا هنگامى كه كاملاً بر آنان مسلّط شويد؛ پس (اسيران را) محكم به بند بكشيد؛ پس، يا بعد (از آن) منّت گذاريد (وآزادشان كنيد) يا (در برابر آزادى آنان) تاوان بگيريد، تا اين‏كه جنگ بارهاى سنگينش را (بر زمين) نهد، اين (فرمان خداست)؛ و اگر (بر فرض) خدا مى‏خواست، حتماً از آنان انتقام مى‏گرفت، وليكن (مى‏خواهد) تا برخى از شما را با برخى [ديگر] بيازمايد؛ و كسانى كه در راه خدا كشته شدند، پس (خدا) اعمالشان را گم نمى‏كند». این آیه در مقام بیان حکم اسیران بوده است ولی دو راه (آزادی با منت یا آزادی با غرامت جنگی) را مطرح کرده است و راه سومی (برده کردن اسیران) را ذکر نکرده است. پس این مسأله از منظر قرآنی منتفی است.

آیت الله مکارم شیرازی نیز می‌نویسند «گرچه در قرآن مجید مسأله
استرقاق (برده‌گیری و برده‌داری) به عنوان یک دستور حتمی در مورد اسیران جنگی نیامده است...».[2]
دوم. از منظر سنت و فقه

در احادیث اسلامی مسأله استرقاق (برده‌گیری) فی الجمله به عنوان یک واقعیت پذیرفته شده که در طول تاریخ اسلام به ویژه در حکومت‌های امویان و عباسیان و عثمانیان رواج داشته است. و حتی صاحب جواهر آن را به عنوان یک اصل مسلم طرح کرده است.[3] و در این مورد احادیثی را ذکر می‌کند.[4] هر چند که صاحب جواهر در اصل مسأله اشکال می‌کند به ویژه با توجه به اصالة الحریة؛ و احادیث را حمل بر تسلط عرفی می‌کند.[5] اما در این مورد لازم است به چند نکته توجه شود.

الف) احکام جزیی جنگ از احکام حکومتی است که در هر عصر طبق مصالح و شرایط زمان و مکان توسط حاکم اسلامی مشخص می‌شود. همان طور که به این مطلب در روایات اشاره کرده است.[6] و الآن حکومت اسلامی برده‌گیری را نپذیرفته است.

ب) هر چند ـ همان طور که گذشت ـ اسلام با اصل برده‌داری مخالف است و با نسخ تمهیدی آن را گام به گام از جامعه اسلامی حذف کرد. ولی برده‌گیری کفار حربی یک نوع مقابله به مثل بوده که در شرایط آن عصر توسط حکومت‌های مقابل اسلام صورت می‌گرفته است و حکومت‌های مسلمانان نیز ناچار بودند مقابله به مثل کنند، ولی در عصر حاضر که حکومت‌های کفر اسیران را برده نمی‌کنند، ‌مسلمانان نیز اقدام به برده‌گیری نمی‌کنند. و حتی برخی مراجع تقلید مثل آیت الله العظمی مکارم شیرازی برده‌داری را در عصر حاضر جایز نمی‌دانند.[7]

ج) مسأله برده‌داری نسخ مشروط شده است.[8] پس اگر روزی کفار اقدام به برده‌گیری از اسیران مسلمان بکنند حق مقابله به مثل برای مسلمانان باقی است. چون شرایط مثل شرایط صدر اسلام می‌شود و احکام قبلی باز می‌گردد.

نتیجه: قرآن کریم به استرقاق (برده‌گیری) تصریح ندارد و احادیث نیز معلول (برده‌ شدگان در اثر استرقاق حکومت‌های مسلمانان) را پذیرفته‌اند تا مشکلات جامعه حل شود و به صورت نسخ تمهیدی منتهی به آزادی بردگان شود. و روایات (همان طور که صاحب جواهر فرموده است) دلالتی بر قبول علت یعنی جواز برده‌گیری ندارد بلکه فقط تسلّط مالکان را پذیرفته است.

[1]. محمد/4.

[2]. تفسیر نمونه، ج 21، ص 431.

[3]. جواهر الکلام، ج 24، ص 136.

[4]. وسائل الشیعه، باب 2 من ابواب بیع الحیوان، حدیث 1 و 2 و باب 3 همان، حدیث 2.

[5]. جواهر الکلام، ج 24، ص 138.

[6]. وسائل الشیعه، باب جهاد، حدیث 20007.

[7]. استفتائات جدید، آیت الله مکارم شیرازی، ج 1، ص 526.

[8]. در این مورد قبلاً مطالبی بیان شد.