پاسخ
بخش اول) آيه (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) صد و چهارده بار در قرآن كريم آمده است و صد و سيزده سوره قرآن بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ دارد و سوره براءة بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ندارد. ولي در آيه 30 سوره نمل در نامهاي كه حضرت سليمان7، به ملكه سبا نوشت آمده است: «إِنَّهُ مِن سُلَيمَانَ وَإِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»1 بنابر اين 114 بار بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ در قرآن آمده است.
مشهور اين است كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ همه سورهها، جزء سوره است. مشهور مفسران و دانشمندان از جمله مرحوم علامه طباطبايي، ميفرمايند: اولين سورهاي كه نازل شد، سوره علق بود كه با (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ) (همراه آيات اول اين سوره)، اول بعثت بر پيامبر اكرم9 نازل شد بنابر اين نظر، اولين «بِسْمِ ا...» كه نازل شد در سوره «علق» واقع شده است.
ولي در مقابل، برخي از مفسران اهلسنت مثل زمخشري در تفسيركشاف معتقدند اولين سورهاي كه نازل شد، سوره «حمد» بود. بنابراين نظر، اولين بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ كه در قرآن نازل شده همان بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سوره حمد ميباشد2.
نتيجهگيري
جمع بين اين دو نظر به اين صورت است كه، اولين آيات كه بر پيامبر نازل شد، آيات اول سوره علق بود كه سوره كامل نبود، ولي با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، و همراه چند آيه اول سوره علق، نازل شد.
سپس پنجمين سورهاي كه بر پيامبر نازل شد سوره حمد بود كه گفته شده اولين سوره كامل قرآن بود كه بر پيامبر9 نازل شد و در نمازها هم خوانده ميشود. بنابراين بايد از اولين سورههايي باشد كه بر پيامبر9 نازل شده است. از اينرو نتيجه بحث اين ميشود كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ جزيي از قرآن است كه اولين بار با سوره «علق» نازل شد و با اولين سوره كاملي كه نازل شد سوره حمد بود.
پاسخ بخش دوم) از آيه 30 سوره «نمل» كه ذكر شد به دست ميآيد كه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مخصوص پيامبر اسلام، و قرآن كريم نيست، بلكه از زمان حضرت سليمان7 بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مرسوم بوده و اول نامهها نيز مينوشتند، و اين عظمت آيه شريفه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ را نشان ميدهد حتي در برخياز روايات آمده است:
«كل امر ذي بال لم يذكر فيه اسم اللَّه فهو ابتر»3 هر كار مهمي كه بدون نام خدا شروع شود آن كار ابتر4 است. يعني آن كار نتيجه نميدهد و به عبارت ديگر آن عمل بركت لازم را كه بايد داشته باشد، ندارد.
در حقيقت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» علاوه بر اينکه آيه قرآن است، يك شعار اسلامي نيز ميباشد و اين منافاتي ندارد با اينکه اين شعار و اين مُهر الهي كه بر كارهاي ما زده ميشود آيه قرآن باشد.
1. نمل/ 30.
2. براى اطلاع بيشتر از مباحث فوق به كتابهاى علوم قرآن مثل: التمهيد فى علوم القرآن، علامه معرفت و پژوهشى در تاريخ قرآن، دكتر سيد محمدباقر حجتى مراجعه كنيد.
3. بحارالانوار، ج 16، ص 58.
4. ابتر يعنى دُم بريده.