پاسخ
موضوع محكم و متشابه در آيه هفتم سوره آل‌عمران مطرح شده
(هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ)1 مضمون آيه شريفه اين است كه خداوند كتاب را بر تو نازل كرد، كه برخي از مطالب و آيات آن محكم است و آن‌ها مرجع هستند و دسته دوم آيات متشابه
آيات محكم يعني چه؟
آيات محكم، به آياتي گفته ميشود كه نص باشند يا در حد ظهور باشند و احتمال مخالفت در آن نباشد، يا احتمال ضعيف باشد. به عبارت ديگر آيهاي مثل آيه (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ)2 هيچ چيز مانند خدا نيست يا آيه «قل هو اللَّه احد» بگو خدا يكي است؛ اين آيات و مانند آن محكم است زيرا هيچ احتمال دومي در آن‌ها وجود ندارد و اگر آيه نص باشد يعني صد درصد لفظ با معنا مطابقات داشته باشد و احتمال معناي دوم در مورد آيه نرود يا اين‌که ظاهر باشد يعني بيش از 50 درصد احتمال داشته باشد به طوري كه انسان به معنا اطمينان پيدا كند، اين را ميگويند آيه ظهور دارد. چنين آياتي را آيات محكم مينامند.
آيات متشابه يعني چه؟
آياتي كه به عنوان مثال دو احتمال مساوي در آن وجود داشته باشد اين آيات متشابه است يعني اين‌ها مشابه يكديگرند و انسان را به اشتباه مياندازند. حدود 200 آيه در قرآن شمردهاند، كه از آيات متشابه است3.
روش تفسير آيات متشابه
در مورد تفسير آيات متشابه وظيفه مفسر اين است كه آيات متشابه را به محكمات برگرداند براي مثال اگر شما به آيه شريفه (يدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيدِيهِمْ)4 دست خدا بالاي دستهاي آنهاست ظاهر واژه «يد» يعني دست، ممكن است كسي توهم كند كه مقصود اين است كه خدا مثل ما دست دارد، چون اين احتمال در آيه وجود دارد و احتمال دومي هم وجود دارد، كه بگوييم «مقصود از دست اينجا قدرت است» چون عقلاً دليل داريم كه «خداوند جسم نيست» بنابراين مقصود اينجا «دست جسماني نيست» بلكه مقصود قدرت خداست كه فراي همه قدرتهاست، يا معناي ديگري را در آن احتمال بدهيم.
در اين موارد كه آيه متشابه ميشود و چند احتمال در آن وجود دارد، بايد آيه را به آيات محكم ارجاع بدهيم. به عنوان مثال اين آيه شريفه را ارجاع ميدهيم به آيه (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ)5 در سوره شوري ميفرمايد «يداللَّه» و اينجا ميفرمايد: (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَيءٌ) هيچ چيزي مانند خدا نيست يعني خدا مثل ما دست ندارد يعني جسم نيست، پس معلوم ميشود كه ظاهر اين آيه «يداللَّه» مراد نيست و بايد آيه را به معناي «قدرت» تأويل كنيم. بنابراين آيات متشابه را بايد به محكمات برگردانيم.
در همين آيه هفتم سوره آل‌عمران هم، ما را راهنمايي ميكند و ميفرمايد: (هنّ امّ الكتاب)6 يعني اين آيات محكم، مادر «كتاب» است. «ام» يعني «محل رجوع» به امام جماعت هم كه ميگوييم «امام» چون ديگران به او رجوع ميكنند و اقتدا ميكنند و محل رجوع ديگران است. آيات محكم محل رجوع و اساس است و بقيه به او بر ميگردند. به «مادر» هم كه «ام» ميگويند به اين علت است كه فرزند به سوي او باز ميگردد. بنابراين محكمات در آيات قرآن حكم مادر را دارند و بايد آيات ديگر به آن‌ها برگردند تا معناي آن‌ها روشن شود.
هم‌چنين در سوره قيامت ميفرمايد: (إِلَي رَبِّهَا نَاظِرَةٌ)7 برخي انسانها روز قيامت به پروردگارشان نگاه ميكنند. اگر ظاهر اين آيه شريفه را بگيريم نتيجه اين ميشود كه يا «خداوند جسم است كه ديگران ميتوانند به آن نگاه كنند» يا نه مقصود از «ناظره»، در اينجا «شهود دل» است يعني با چشم دل او را درميابند؛ چون دو احتمال در آيه وجود دارد، بنابراين آيه از آيات متشابه ميشود و براي تفسيرش بايد آنرا به آيات محكم ارجاع بدهيم. آيه محكمي مثل: (لَاتُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يدْرِكُ الأَبْصَارَ)8 خداوند را چشمها دركش نميكنند ولي او چشمها را درك ميكند. از اين آيه فهميده ميشود كه خداوند ديدني نيست، چون جسم نيست كه كسي او را ببيند اگر جسم باشد محدود است و مخلوق است، بنابراين (إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) كه دو احتمال در آن بود يكي «شهود با چشم» و يكي «شهود با دل» معنايش شهود با چشم نميباشد كه انسان با چشم سر خدا را ببيند زيرا ديدن با چشم سر لازمهاش اين ميشود كه خداوند جسم باشد از اين رو با توجه به آيه محكم 103 سوره انعام، معناي آيه متشابه (إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) روشن شد.
1. آل عمران/ 7.
2. شورى/ 11.
3. براى اطلاع بيش‌تر از اين مباحث به كتابهاى علوم قرآن، مثل التمهيد فى علوم القرآن علامه معرفت و نيز كتاب علوم قرآنى ايشان (فارسى) مراجعه كنيد.
4. فتح/ 10.
5. شورى/ 11.
6. آل عمران/ 7.
7. قيامت/ 23.
8. انعام/ 103.