توضیحات
دسته: مقصود از آيات محكم و متشابه چيست؟‌ و چگونه بايد آن‌ها را شناخت و معنا كرد؟
بازدید: 1361

پاسخ
  موضوع محكم و متشابه در آيه‏ هفتم سوره آل‌عمران مطرح شده
  (هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرَ مُتَشَابِهاتٌ)1 مضمون آيه‏ شريفه اين است كه خداوند كتاب را بر تو نازل كرد، كه برخي از مطالب و آيات آن محكم است و آن‌ها مرجع هستند و دسته‏ دوم آيات متشابه
  آيات محكم يعني چه؟
  آيات محكم، به آياتي گفته مي‏شود كه نص باشند يا در حد ظهور باشند و احتمال مخالفت در آن نباشد، يا احتمال ضعيف باشد. به عبارت ديگر آيه‏اي مثل آيه‏ (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَي‏ءٌ)2 هيچ چيز مانند خدا نيست يا آيه «قل‌ هو اللَّه احد» بگو خدا يكي است؛ اين آيات و مانند آن محكم است زيرا هيچ احتمال دومي در آن‌ها وجود ندارد و اگر آيه نص باشد يعني صد درصد لفظ با معنا مطابقات داشته باشد و احتمال معناي دوم در مورد آيه نرود يا اين‌که ظاهر باشد يعني بيش از 50 درصد احتمال داشته باشد به طوري كه انسان به معنا اطمينان پيدا كند، اين را مي‏گويند آيه ظهور دارد. چنين آياتي را آيات محكم مي‏نامند.
  آيات متشابه يعني چه؟
  آياتي كه به عنوان مثال دو احتمال مساوي در آن وجود داشته باشد اين آيات متشابه است يعني اين‌ها مشابه يكديگرند و انسان را به اشتباه مي‏اندازند. حدود 200 آيه در قرآن شمرده‏اند، كه از آيات متشابه است3.
  روش تفسير آيات متشابه
  در مورد تفسير آيات متشابه وظيفه مفسر اين است كه آيات متشابه را به محكمات برگرداند براي مثال اگر شما به آيه‏ شريفه‏ (يدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيدِيهِمْ)4 دست خدا بالاي دست‏هاي آن‏هاست ظاهر واژه‏ «يد» يعني دست، ممكن است كسي توهم كند كه مقصود اين است كه خدا مثل ما دست دارد، چون اين احتمال در آيه وجود دارد و احتمال دومي هم وجود دارد، كه بگوييم «مقصود از دست اينجا قدرت است» چون عقلاً دليل داريم كه «خداوند جسم نيست» بنابراين مقصود اينجا «دست جسماني نيست» بلكه مقصود قدرت خداست كه فراي همه قدرت‏هاست، يا معناي ديگري را در آن احتمال بدهيم.
  در اين موارد كه آيه متشابه مي‏شود و چند احتمال در آن وجود دارد، بايد آيه را به آيات محكم ارجاع بدهيم. به عنوان مثال اين آيه‏ شريفه را ارجاع مي‏دهيم به آيه‏ (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَي‏ءٌ)5 در سوره‏ شوري مي‏فرمايد «يداللَّه» و اينجا مي‏فرمايد: (لَيسَ كَمِثْلِهِ شَي‏ءٌ) هيچ چيزي مانند خدا نيست يعني خدا مثل ما دست ندارد يعني جسم نيست، پس معلوم مي‏شود كه ظاهر اين آيه «يداللَّه» مراد نيست و بايد آيه را به معناي «قدرت» تأويل كنيم. بنابراين آيات متشابه را بايد به محكمات برگردانيم.
  در همين آيه‏ هفتم سوره‏ آل‏عمران هم، ما را راهنمايي مي‏كند و مي‏فرمايد: (هنّ امّ الكتاب)6 يعني اين آيات محكم، مادر «كتاب» است. «ام» يعني «محل رجوع» به امام جماعت هم كه مي‏گوييم «امام» چون ديگران به او رجوع مي‏كنند و اقتدا مي‏كنند و محل رجوع ديگران است. آيات محكم محل رجوع و اساس است و بقيه به او بر مي‏گردند. به «مادر» هم كه «ام» مي‏گويند به اين علت است كه فرزند به سوي او باز مي‏گردد. بنابر‌اين محكمات در آيات قرآن حكم مادر را دارند و بايد آيات ديگر به آن‌ها برگردند تا معناي آن‌ها روشن شود.
  هم‌چنين در سوره‏ قيامت مي‏فرمايد: (إِلَي‏ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ)7 برخي انسان‏ها روز قيامت به پروردگارشان نگاه مي‏كنند. اگر ظاهر اين آيه‏ شريفه را بگيريم نتيجه اين مي‏شود كه يا «خداوند جسم است كه ديگران مي‏توانند به آن نگاه كنند» يا نه مقصود از «ناظره»، در اينجا «شهود دل» است يعني با چشم دل او را درميابند؛ چون دو احتمال در آيه وجود دارد، بنابراين آيه از آيات متشابه مي‏شود و براي تفسيرش بايد آنرا به آيات محكم ارجاع بدهيم. آيه محكمي مثل: (لَاتُدْرِكُهُ الأَبْصَارُ وَهُوَ يدْرِكُ الأَبْصَارَ)8 خداوند را چشم‏ها دركش نمي‏كنند ولي او چشم‏ها را درك مي‏كند. از اين آيه فهميده مي‏شود كه خداوند ديدني نيست، چون جسم نيست كه كسي او را ببيند اگر جسم باشد محدود است و مخلوق است، بنابراين (إِلَى‏ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) كه دو احتمال در آن بود يكي «شهود با چشم» و يكي «شهود با دل» معنايش شهود با چشم نمي‏باشد كه انسان با چشم سر خدا را ببيند زيرا ديدن با چشم سر لازمه‏اش اين مي‏شود كه خداوند جسم باشد از اين رو با توجه به آيه‏ محكم 103 سوره‏ انعام، معناي آيه متشابه (إِلَى‏ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ) روشن شد.
  


1. آل عمران/ 7.
2. شورى/ 11.
3. براى اطلاع بيش‌تر از اين مباحث به كتاب‏هاى علوم قرآن، مثل التمهيد فى علوم القرآن علامه معرفت و نيز كتاب علوم قرآنى ايشان (فارسى) مراجعه كنيد.
4. فتح/ 10.
5. شورى/ 11.
6. آل عمران/ 7.
7. قيامت/ 23.
8. انعام/ 103.