توضیحات
دسته: در سوره‏ بقره آيه 106 مي‏فرمايد: «هيچ آيه‏اي را منسوخ نمي‏كنيم و از ياد مردم نمي‏بريم مگر این‌که بهتر از آن يا مانند آن را براي مردم بياوريم.» مگر قانون خداوند درباره‏ همه‌‌چيز مطلق نيست و مگر ضعيف و بهتر دارد كه اين‌طور گفته شده در خصوص اين آيه و ناسخ و
بازدید: 531

پاسخ

  اين پرسش در حقيقت به بحث ناسخ و منسوخ مربوط مي‏شود كه از مباحث علوم قرآن است.
  گاهي اوقات حكمي به صورت موقت از طرف خداوند صادر مي‏شود و بعد از مدتي كه زمان آن حكم تمام مي‏شود حكم ديگري جايگزين آن مي‏شود. به عنوان مثال در زمان جنگ در هر كشوري قوانين و احكامي خاص وضع مي‏شود كه اين احكام و قوانين موقت است و بعد از اين‌که شرايط جنگي برطرف شد آن حكم برداشته مي‏شود و يك حكم دائمي جايگزين آن مي‏شود به اين فرايند اصطلاحاً «نسخ» مي‏گويند. به آن حكم اولي كه برداشته شد «حكم منسوخ» مي‏گويند و به دومي كه جايگزينش شد «حكم ناسخ» مي‏گويند.
  اما آيه مذكور كه مي‏فرمايد: «ما هيچ آيه و نشانه‏اي را نسخ نمي‏كنيم يا به فراموشي نمي‏سپاريم مگر اين‌که بهتر از آن يا همانند آن را مي‏آوريم.»1 اين آيه شريفه را مفسرين سه گونه تفسير كرده‏اند.
  اول) اين آيه مربوط به مسلمان‏ها و همان‌طور كه گذشت، جايگزيني احكام دائمي به جاي احكام موقت مي‌باشد، يعني نسخ آيه‏اي كه حكم موقتي را دربرداشته، به وسيله آيه‏اي ديگر كه حكم دايمي را به همراه دارد.
  مثلاً: به پيامبر9 دستور داده شده بود به سوي بيت‏المقدس نماز بخوانند بعد از مدتي كه شرايط عوض شد زمان اين حكم موقت نيز پايان يافت لذا اين حكم برداشته شد و حكم دائمي كه نماز به سوي مسجد الحرام است بيان شد كه در آيه 144 سوره بقره تغيير قبله از بيت‏المقدس به مسجد الحرام آمده است.
  دوم) اين آيه به يهوديان و مسأله تورات مربوط مي‏باشد زيرا يهوديان گاهي برخي آيات تورات را تغيير مي‏دادند يا به فراموشي مي‏سپردند در اينجا مي‏فرمايد: «اگر چنين چيزي اتفاق افتاد ما بهتر از آن را مي‏آوريم.» در حقيقت اين آيه به تورات و نسخ و فراموشي آيات آن اشاره دارد.
  سوم) آيه مربوط به تغيير و جايگزيني معجزات و نشانه‏هاي الهي در بين مردم باشد كه اصطلاحاً به آن «نسخ تكويني» مي‏گويند.
  به عنوان مثال يك رهبر الهي در جامعه ظهور مي‏كند و بعد شهيد مي‏شود يا رحلت مي‏كند، خدا شخص ديگري را مثل او يا بهتر از او جايگزين او مي‏كند و اين‌طور نيست كه اگر پيامبري يا امامي يا ولي خدايي از دنيا برود و به اصطلاح نسخ شود، خداوند جايگزين بهتر يا مثل او را نداشته باشد. اين سه تفسير در مورد اين آيه شريفه مطرح شده است2. البته مانعي ندارد كه اين آيه به هر سه معنا اشاره داشته باشد چون ما «استعمال لفظ در اكثر از معنا» را در قرآن قبول داريم.
  اگر نسخ در آيه مذكور به معناي اول باشد يا به هر سه معنا باشد به هر حال معناي اول را هم در بر مي‏گيرد از اين رو پرسش «قانون خدا مگر بد و خوب دارد يا ضعيف و قوي دارد؟ و يا اين‌که مگر تمامي قوانين خداوند از نظر خوبي يكسان نيستند.» را چنين پاسخ مي‏دهيم که همان‌طوري كه گذشت نسخ يعني تغيير يك قانون، قانوني كه در اصل، موقت و براي شرايط خاصي قرار داده شده بود. قوانين هم معمولاً تابع مصلحت‏ها هستند، يعني هر مصلحتي كه پديد مي‏آيد يك قانوني را مناسب با آن قرار مي‏دهند.
  به عنوان مثال گاهي در شرايط جنگي يك قانوني مي‏آيد كه در شرايط عادي، ديگر آن قانون كارآيي ممكن را ندارد يعني مصلحت‏ها و ضرورت‏ها تغيير كرده لذا قانوني مي‏آيد كه از جهاتي ممكن است بهتر از آن باشد.
  از اين‌رو اين تعبير آيه (بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا) يعني چه؟ يعني قانون دومي كه مي‏آيد آيا قانوني است كه مثل اوست يا بهتر؟ اگر قانوني بهتر است، چرا از اول نيامد پاسخش اين است كه همان‌طوري كه آن حكم در شرايط جنگي بهترين حكم و بهترين قانون است، اين حكم هم در شرايط صلح بهترين قانون است. اگر قانونِ زمان صلح را ببريم در زمان جنگ، قانونِ خوبي نخواهد بود و موجب ضرر است و اگر قانون جنگي را در زمان صلح اجرا كنيم، مردم اذيت مي‏شوند چون سخت‌گيرانه است. پس هر قانوني در شرايط خودش خوب است. ممكن است اين دو قانون كاملاً مثل هم باشد، ولي آن قانون در آن شرايط بهترين است و قانون دوم در شرايط عادي بهترين است.3ـ4


1. (مَا نَنَسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا) (بقره/ 106)
2. ر.ك: نمونه، الميزان و تفاسير ديگر ذيل آيه 106 بقره.
3. ممكن است اينجا «او» را به صورت «واو» معنا كنيم بدين صورت كه اگر مثلاً در شرايط جديد آيه يا قانون يا شخصيتى بيايد نسبت به شرايط مكانى و زمانى جديد، آثار و فوائدى همانند مورد قبلى دارد، هر چند كه در شرايط جديد باز حكم دوم بهتر است. يعنى در شرايط جديد و شرايط قبلى ممكن است هر دو قانون نظم ايجاد مى‏كرد اما در شرايط جديد با توجه به شرايط صلح اين قانون بهتر از آن قانون جواب دهد. يعنى ممكن است يك حكمى، هم مثل قانون قبلى باشد، هم در شرايط جديد فوائدش بهتر از آن قانون باشد.
4. براى اطلاع بيش‌تر از مبحث نسخ به كتب علوم قرآن و نيز تفاسير قرآن ذيل آيه 106 بقره مراجعه فرماييد.