توضیحات
دسته: نظم و ترتیب آیات قرآن از چه زمانی انجام شده و نام‌گذاری سوره‌ها به چه صورت بوده است؟
بازدید: 1230

پاسخ
  براي روشن شدن پاسخ لازم است سه بحث را از هم جدا بکنيم؛
  1. چينش کلمات: اين چينش بر اساس وحي الهي است و اعجاز قرآن متوقف بر آن است، يعني وقتي قرآن مي‌فرمايد (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ)، چينش رحمان و رحيم پشت سر الله (اوّل رحمان بعد رحيم) به دستور خدا بود و پيامبر اسلام9 بر آن اساس براي مردم خواند و اين قابل تغيير نبود.
  اگر بگوييم پيامبر واژه‌ها را جا‌به‌جا کرد اعجاز قرآن زير سئوال مي‌رود و اگر بگوييم مردم جا به جا کردند موجب تحريف مي‌شود.
  2. چينش آيات: چه شد که مثلاً اوّل (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) گفتند بعد (اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ) و... چينش آيات در هر سوره به دلخواه مردم يا پيامبر بود يا به امر خداوند؟ بر اساس رواياتي که نقل شده، اين چينش هم به دستور پيامبر اکرم9 و بر اساس وحي الهي بود.
  براي مثال، آيات سوره بقره در زمان‌هاي مختلف نازل شده و گاه پيامبر به امر خداوند به کاتبان وحي دستور مي‌داد آيه‌اي را که تازه نازل شده بود، در سوره‌اي ديگر يا بين آياتي ديگر قرار دهند. مثلاً به نقل برخي، آيه 281 سوره بقره (وَاتَّقُوْا يوْمَاً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَي اللّهِ1) که بر پيامبر9 نازل شد آخرين سوره نازل شده بر پيامبر در سوره بقره نيست.
  در روايات هم داريم که هر سوره با (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) شروع مي‌شد و چون (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ) بعدي نازل مي‌شد، معلوم مي‌شد ابتداي سوره بعدي است. اين روايات هم گوياي بحث ترتيب آيات است اين که اين آيه در اين سوره باشد يا سوره بعدي.
  بنابراين جايگاه آيات بر اساس وحي الهي و دستور پيامبر9 مشخص مي‌شد و کاتبان وحي به دستور ايشان آيات را چينش مي‌کردند، حافظان وحي هم حفظ مي‌کردند و به صورت متواتر و نسل در نسل به ما رسيد.
  برخي از اين آيات عبارت است از: آيه تطهير، اکمال و... جاي اين آيات به دستور پيامبر بر اساس حکمت‌هاي ويژه تعيين شده است.
  هرچند در اين جا اختلاف نظري هست. به هر حال به عقيده ما و بسياري از مفسرين اعجاز قرآن متوقف بر چينش آيات است و اگر جا به جا شود، نظم سوره به هم مي‌ريزد و نوعي تحريف معنوي و ترتيبي در قرآن ايجاد مي‌شود.
  2. ترتيب سوره‌ها: در بحث جمع‌آوري قرآن دو ديدگاه در مورد ترتيب سوره‌ها مطرح مي‌شود1. جايگاه سوره‌هاي قرآن در زمان پيامبر9 مشخص بود2 و چينش قرآن فعلي که از سوره حمد شروع و به سوره ناس ختم مي‌شود به دستور پيامبر اکرم9 است. 2) برخي از محققان3 و قرآن‌پژوهان بر اين باورند که ترتيب سوره‌ها و نام‌گذاري سوره‌ها در زمان پيامبر9 تحقق پيدا کرده است.
  3. چينش سوره‌ها چون ضربه‌اي به جايي نمي‌زد، در زمان پيامبر9 مشخص نشد و چينش فعلي سوره‌ها در زمان جمع‌آوري قرآن بعد از آن حضرت صورت گرفت، يعني در زمان ابابکر و يک بار هم در زمان عثمان که توحيد مصاحف صورت گرفت.4
نام‌گذاري سوره‌ها
  سوره‌ها ظاهراً در زمان پيامبراکرم9 نام‌گذاري شدند. هرچند سوره‌هاي قرآن امروزه به اين نام‌ها مثل بقره، مائده و... مشهور شده‌اند، در اوايل به اين صورت بود که مي‌گفتند سوره‌اي که در آن داستان گاو بني‌اسرائيل آمده است و... بعد کم کم گفتند سوره بقره، سوره آل‌عمران و... در حقيقت مشهور شدن سوره‌ها عموماً بر اساس محتواي آن‌ها بود.
  برخي5 خواستند بگويند نام‌گذاري سوره‌ها توقيفي و غيرقابل تغيير است، ولي قبول آن مقداري مشکل است.


1. آخرين سوره نازل شده مائده يا نصر است.
2. آيت الله خويي; و برخي قرآن‌پژوهان.
3. آيت الله معرفت و برخي قرآن پژوهان.
4. براي مطالعه بيشتر ر.ک به: التمهيد في علوم القرآن، آيت الله معرفت؛ البيان في تفسير القرآن، آيت الله خويي؛ پژوهش در تاريخ قرآن، دکتر حجتي.
5. البيان في تفسير القرآن، ص 69.