توضیحات
دسته: ـ رابطه‌ وضو و غسل با بهداشت جسماني چيست؟
بازدید: 1638

 پرسش:

رابطه‌ وضو و غسل با بهداشت جسماني چيست؟

˜ پاسخ:

در اسلام عباداتي وجود دارد كه داراي دو جنبه است: يكي بُعد عبادي، كه موجب تقرب انسان به خدا و كمال معنوي او مي‌شود و دوم بُعد بهداشتي و درماني، كه براي محيط اجتماعي يا شخصي انسان آثار مفيدي دارد و سلامت انسان را تأمين مي‌كند. مانند: نماز، وضو، غسل و روزه از اين قبيل عبادات هستند.[1]

وضو:

در قرآن‌ مجيد علت و فلسفه برخي احكام را، نظافت و پاكيزگي نشان مي‌دهد برای مثال: در آيه‌ وضو و تيمم مي‌فرمايد:

(مَا يُرِيدُاللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِنْ حَرَجٍ وَلكِن يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ)[2] ؛ «يعني خدا نمى‏خواهد، تا بر شما هيچ تنگ بگيرد، و ليكن مى‏خواهد، تا شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد؛ تا شايد شما سپاسگزارى كنيد.»

البته ناگفته نماند كه وضو و غسل نيز مثل ساير عبادات فلسفه‌ي آن بالاتر از فوائد مادي و نتايج جسماني است؛ بلكه حكمت آن معنوي و روحاني و وصول به مقام قرب به مبدأ است و اشاره به همين معنا است حديث «الوضوء نور والوضوء علي الوضو نورُ علي نور» كه سر او از نور در فائده‌ وضو، صفا، قلب و حصول قرب مي‌باشد و چراغي است كه مؤمن را از ظلمات و ماديات نجات مي‌دهد و به معنويات و ورود به ساحت قدس خداوند متعال رهبري مي‌نمايد.[3]

اما اگر بخواهيم از دريچه‌ي بهداشت به مقوله‌ي وضو و غسل نگاه كنيم، جنبه‌هاي زيادي در اين زمينه نمايان خواهد شد كه انديشمندان و پزشكان به آن اشاره كرده‌اند و در اين زمينه كتاب‌هايي نيز نوشته‌اند و در روايات هم به جنبه‌ بهداشتي آن اشاراتي شده است از جمله از امام‌رضا7 حکایت شده که در مورد حكمت وضو می‌فرمایند:

«و ]وضو[ براي اين است كه بنده در مقابل پروردگار خود پاكيزه باشد و قابل مذاكره و مكالمه گردد و اطاعت امر مولي نموده از كثافات و نجاسات پاك گردد ـ و كسالت تن او برطرف شود ـ و خواب از چشم او بيرون رود. تا اين معارف به پاكي قلب او در مقابل عظمت خالق منتهي شود ـ و سبب وجوب شستن صورت و دست‌ها و مسح سر و پاها، آن است كه اين اعضا در نماز بيشتر به كار مي‌آيد زيرا نمازگزار با صورت سجده و خضوع مي‌كند. و با دست خود حاجات خويش را عرضه مي‌دارد و با سر خويش جهت قبله را حفظ مي‌نمايد و با پاهايش قيام و قعود نماز را انجام مي‌دهد.»[4]

برخي از صاحب نظران در مورد وضو حكمت‌هايي بيان كرده‌اند كه به برخي از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. دست و صورت كه غالباً در معرض ميكروب‌هاي مختلفند باید هر روز چند مرتبه با عنوان وضو شسته شود به طوري كه آب به پوست برسد و چربي و كثيفي‌ها را رفع نمايد، زيرا غير از اعضاي وضو (که زير لباس است) كمتر آلوده به ميكروب و كثافات محيط مي‌شود.[5]

2. پيش از اين گمان مي‌كردند ورود ميكروب به داخل بدن منحصر به سوراخ‌هاي بدن (مثل دهان) است؛ ولي اخيراً ثابت شده است كه ممكن است ميكروب از سطح پوست نيز وارد بدن شود و چون دست و صورت بيشتر در معرض آلودگي‌ها واقع مي‌شود دستور به شستن داده شد و در پا و سر به مسح اكتفاء شده تا موجب سختي نشود.[6]

3. در مسح سر و پا اگر مانعي باشد لازم است برای صحت وضو آن موانع را برطرف نماییم در نتيجه نظافت محل سر و پا هم تحقق مي‌يابد و اين خود يك نكته‌ بهداشتي است[7] و يا حداقل احتمال آن را دارد.

4. ماساژ دادن به روش‌هاي مختلف خاصيت و فوائد فراواني براي بدن دارد كه وضو نيز همان خاصيت ماساژ را دارا مي‌باشد، زيرا وقتي سطح اعضاي وضو آب سرد رسيد و محل آن سرد شد براي حفظ درجه حرارت طبيعي بدن و جبران حرارت از دست رفته‌ اعضاي وضو، دستگاه گردش خون به فعاليت سريع مشغول مي‌شود تا درجه حرارت بدن متعادل شود و در نتيجه نشاط و سلامتي و تعديل در دستگاه گردش خون كه مهم‌ترين عنصر بدن است بوجود آيد و بهداشت بدن را تأمين مي‌نمايد.[8]

5. در مورد نوع آب وضو (سرد بودن و پاك و مطلق بودن) و استنشاق (آب در بيني كردن) و مضمضمه (آب در دهان كردن) و مسواك قبل از وضو، مطالب بهداشتي جالبي است كه در روايات و سخنان صاحب نظران و پزشكان بدان اشاره شده است.[9]

غسل:

غسل، همانند وضو داراي دو بعد عبادي و بهداشتي مي‌باشد. ما در اسلام غسل‌هاي متعددي داريم كه برخي از آنها مستحب و برخي واجب است: مثل غسل جنابت، حيض، نفاس، استحاضه، مس ميت، ميت و... .

غسل علاوه بر اينكه باعث نورانيت باطني انسان مي‌شود و حالت معنوي در انسان ايجاد مي‌كند و روح را طهارت و نشاط مي‌بخشد؛ فوايد بهداشتي و جسماني نيز براي بدن دارد. كه به برخي از آنها اشاره می‌کنیم:

هركدام از غسل‌ها فلسفه و علت خاصي دارد، مثلاً: در مورد غسل جمعه و غسل عيدهاي مختلف، يكي از علت‌ها اين است كه چون در روزهاي جمعه و اعياد اسلامي برخي اجتماعات برپا مي‌شود؛ مثل نماز جمعه و نماز عيد و... و مردم از جاهاي دور و نزديك در يك جا دورهم جمع می‌شوند؛ بنابراین غسل موجب پاكيزگي می‌شود و بهداشت جسم و محيط را تأمين مي‌كند و از طرفي بوي عرق و... را از بين مي‌برد و انس بين افراد بيشتر مي‌گردد.[10] برخي از پزشكان و صاحب‌نظران در مورد غسل جنابت فوایدی ذکر کرده‌اند، از جمله:

1. غسل باعث نشاط بخشيدن به بدن و ورزيده‌شدن آن از طريق تحريك پايانه‌هاي عصبي موجود در پوست مي‌گردد.

2. غسل موجب احتقان خون در پوست، دستگاه تناسلي و دفع خون‌هاي جمع شده در اين قسمت‌ها به ساير قسمت‌هاي بدن به ويژه قلب و مغز مي‌شود.

3. عمل غسل يك فعاليت عضلاني است كه موجب نشاط قلب و حس جريان خون در بدن، و ورزش عضلات ارادي بدن است.

4. غسل، سلامتي پوست را تأمين مي‌كند تا بهتر به وظايف متعدد خود
عمل نمايد كه از مهم‌ترين آنها انتقال احساسات و تنظيم دماي بدن و حفظ سلامتي است.

5. زدودن سلول‌هاي مرده، مواد چربي زائد و گرد و غبار و ساير آلودگي‌ها از پوست از ديگر فوائد غسل مي‌باشد.[11]

6. در روايت آمده كه در زمان جنابت، مني از تمام بدن بيرون مي‌آيد و از اين رو لازم است، تمام بدن شسته شود.[12]

دانشمندان امروز به اين نتيجه رسيده‌اند كه خارج شدن مني از انسان، يك عمل موضعي نيست (مانند بول و ساير زوايد)؛ بدليل اينكه اثر آن در تمام بدن آشكار مي‌گردد و تمام سلول‌هاي تن به دنبال خروج آن در يك حالت سستي مخصوص فرو مي‌روند.[13]

7. برخي در مورد ترتيب غسل (سر و گردن، سمت راست و سمت چپ) نيز نكات بهداشتي و جسماني ذكر كرده‌اند، از جمله:

وقتي انسان با آب سرد مشغول به شستن يك عضو شد درجه حرارت در اعضاي بدن مختلف مي‌گردد؛ در نتيجه گردش خون به آن سمت شديد مي‌شود و به دنبال آن عمل حياتي دوران خون شدت پيدا مي‌كند. همانطور كه در وضو صورت مي‌گيرد حتي اگر با آب گرم هم انجام شود باز اين فرايند جريان پيدا مي‌كند.[14]

8. پوست انسان هم داراي تنفس است و قريب 2 ميليون منافذ جلدي روي پوست وجود دارد كه در اثر برخي رسوب‌ها اين منفذها مسدود مي‌گردد؛ و تنفس پوست كه از لوازم سلامتي و حيات است قطع و يا كم مي‌شود؛ و در اثر غسل اين روزنه‌ها باز و حيات و نشاط به آن بر مي‌گردد، و فايده‌هاي بهداشتي ديگر كه در كتب مربوطه به آن اشاره كرده‌اند.
يادآوري:

در پايان چند نكته لازم به ذكر است كه:

وضو و غسل يك عبادت است كه مقدمه‌ نماز قرار مي‌گيرد و پايين آوردن آن در حد يك عمل بهداشتي صحيح به نظر نمي‌رسد، هر چند كه آثار بهداشتي اين دستور الهي بر كسي پوشيده نيست.

آثار و فوايدي كه براي وضو و غسل شمرده شد علت منحصر و تامه براي وضو و غسل نیست. بلكه ممكن است مصالح و مفاسد ديگري مثل مسائل معنوي و اجتماعي هم مورد نظر شارع بوده است. و آيندگان نكات علمي و دقيق‌تري از اين عمل عبادي كشف كنند.

برخي از اين آثار بهداشتي كه از شستشوي بدن حاصل مي‌شود با شستشوي ساده بدن (بدون نيت و شرايط غسل) نيز حاصل مي‌شود، پس معلوم مي‌شود كه اين آثار، هدف اصلي شارع مقدس اسلام نبوده است، بلكه حداكثر مي‌توان گفت: در دستور غسل و وضو برخي از اين آثار نيز لحاظ شده است.[15]
منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمدعلي رضايي‌اصفهاني، انتشارات كتاب مبين.
2. فلسفه احكام، احمد اهتمام.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج   ، ص 348.

[2]. مائده/ 6.

[3]. فلسفه احكام، ص 186.

[4]. اسرار الصلوة، به نقل از فلسفه احكام، ص 251 (با تصرف مختصر در عبارت) و شيخ صدوق در علل الشرايع، ص 279 ـ 281 به برخي علل بهداشتي وضو اشاره كرده است.

[5]. فلسفه احكام، ص 188.

[6]. همان.

[7]. همان.

[8]. همان، ص 190.

[9]. فلسفة احكام، ص 2 ـ 241 و 246.

[10]. فلسفه احكام (اهتمام)، ص 209.

[11]. پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 358.

[12]. بحارالانوار، ج 81، ص 21 و همان.

[13]. نمونه، ج 4، ص 284 و پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 358.

[14]. فلسفه احكام، ص 206.

[15]. ر.ك: پژوهشي در اعجاز علمي قرآن، ج 2، ص 361.