توضیحات
دسته: آیات روان‌شناسی در قرآن و منابع مطالعاتی آن: 1. چند آيه در مورد موضوعات روان‌شناسي در قرآن وجود دارد؟ 2. منابعي براي روان‌شناسي در قرآن معرفي كنيد؟
بازدید: 1224

 پرسش:

آیات روان‌شناسی در قرآن و منابع مطالعاتی آن:

1. چند آيه در مورد موضوعات روان‌شناسي در قرآن وجود دارد؟

2. منابعي براي روان‌شناسي در قرآن معرفي كنيد؟

˜ پاسخ:

قرآن‌كريم كتابي است كه براي هدايت انسان از جانب خداوند متعال نازل شده است.

اين مجموعه‌ انسان‌ساز حاوي بياناتي با موضوع «انسان و تربيت» است كه مي‌توان آن آيات را در بردارنده‌ي موضوعي از موضوعات روان‌شناسي دانست. در مورد آيات روان‌شناسي بايد گفت: به علت گستردگي موضوع روان‌شناسي، شمارش آيات در اين مورد سخت و دشوار است. ولي برخي با طرح موضوعات مختلف روان‌شناسي، تعداد آيات مربوط به آن را حدود هفتصد آيه[1] بر شمرده‌اند. البته اين رقم و موضوعات ذيل آيات آن، جاي تأمَل دارد براي آشنايي با آيات روان‌شناسي در قرآن لازم است به تعدادي از مهمترين آيات با ذكر موضوع اشاره نمائيم:
1. ارزيابي شخصيت براساس روان‌شناسي:

در داستان حضرت سليمان7 مي‌خوانيم:

(وَإِنِّي مُرْسِلَةٌ إِلَيْهِم بِهَدِيَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ فَلَمَّا جَاءَ سُلَيْمَانَ قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَاني اللَّهُ خَيْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ‌أَنتُم بِهَدِيَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ)[2]؛ «و در واقع من هديه‏اى به سوى آنان مى‏فرستم، پس بنگرم كه فرستادگان با چه چيزى باز مى‏گردند و هنگامى‏كه (فرستاده ملكه) نزد سليمان آمد (سليمان) گفت: آيا [مرا] با مال امداد مى‏رسانيد؟! پس آنچه خدا [به من‏] داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلكه شما فقط به هديه خود شادمان مى‏شويد.»
2. شخصيت:

در سوره‌ اسراء آيه‌ 84 مي‌فرمايد:(قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى‏ شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى‏ سَبِيلاً)؛ «بگو: همه بر طبق (روش، خُلق و خوى) خويش عمل مى‏كنند؛ و پروردگارتان داناتر است، به كسى كه او ره‏يافته‏تر است.»

توضيح: «شاكله» از ماده «شكل» به معناي «مهار كردن حيوان» است.[3] به خود مهار «شكال» گفته مي‌شود و از آنجا كه روحيات و سجايا و عادت‌هاي هر انساني او را به رويه‌اي خاص مقيد مي‌كند به آن «شاكله» گويند.[4]
3. واكنش‌هاي رواني، افشاگر راز درون:

خداوند متعال در اين باره مي‌فرمايد:

(وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى‏ بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَيَفْقَهُونَ)[5]؛ «و هنگامى كه سوره‏اى فرو فرستاده شود، برخى آن (منافق)ان به برخى (ديگر) نگاه مى‏كنند (در حالى كه مى‏گويند:) آيا هيچ كس شما را مى‏بيند؟ سپس منصرف مى‏شوند (و بيرون مى‏روند)؛ خدا دل‏هايشان را (از رحمت) منصرف ساخته؛ بخاطر آنكه آنان گروهى هستند كه فهم عميق نمى‏كنند.»

آيه بيانگر آن است كه عكس‌العمل منافقان به هنگام نزول قرآن، حاكي از احساس خطر آن‌ها بوده است. به عبارت ديگر با نزول قرآن، واكنش‌هاي غيرارادي همراه با ترس كه از نفاق آن‌ها نشأت گرفته بود از آنها بروز كرد. اين واكنش‌ها بيانگر درون ملتهب و نگران منافقان بود.[6]
4. تقسيم شخصيت براساس عقيده:

از جمله مباحث روان‌شناسي، ‌روان‌شناسي شخصيت است كه مي‌توان آن را براساس معيارها با موضوعات مختلف تقسيم كرد.

در قرآن كريم با توجه به اهميت موضوع شخصيت؛ آن را به سه دسته «مؤمن»، «كافر» و «منافق» تقسيم و در موقعيت‌هاي گوناگون، ويژگي‌هاي هر كدام را به خوبي بيان كرده است. اين تقسيم در اول سوره‌ بقره آيات اول تا بيستم آمده است.
5. روان‌شناسي رنگ‌ها:

از جمله مباحث روان‌شناسي كه در سال‌هاي اخير به آن توجه بيشتري شده، روان‌شناسي رنگ‌ها است. اين موضوع در آياتي از قرآن مطرح شده، مانند آيه‌: (قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ)[7]؛ «گفتند: براى ما از پروردگارت بخواه تا براى ما روشن بيان كند كه رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت كه او مى‏گويد: «در حقيقت آن گاوى زرد است كه رنگش يكدست است، كه بينندگان را شاد سازد.» در اين آيه سخن از گاو زرد رنگي است كه هر بيننده‌اي، با ديدن آن شادي دروني پيدا مي‌كند. كلمه «تسرّ» به معناي خوشحالي حقيقي و دروني مي‌باشد.[8] چرا كه از ماده «سرّ» به معناي «پنهان» گرفته شده است. اين شادي ممكن است آشكار نشود. از اين رو از ماده «فرح» استفاده نكرده است. ذكر اين نكته لازم است كه نقيض «سر»، «حزن» است و نقيض «فرح»، «غم» و اندوه است. از طرفي با بررسي‌هاي انجام گرفته «رنگ زرد» باعث آرامش و سرور باطني انسان مي‌شود و در خوابگاه‌هاي روان درماني، از رنگ زرد براي لباس‌هاي بيماران استفاده مي‌شود.[9]
6. روان‌شناسي رشد:

1 ـ 6. مراحل رشد كودك:[10]

(وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَتَعْلَمُونَ شَيْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ)[11]؛ «خداوند شما را از رحم مادرانتان بيرون آورد در حالي كه هيچ نمي‌دانستيد، و به شما گوش و چشم‌ها و قلب عطا فرمود تا اينكه شكر به جا آوريد.»

2 ـ 6. رشد زبان:

(خلق الانسان علّمه البيان)[12]؛ «انسان را خلق كرد، به او گفتار را تعليم داد.»

مرحوم علامه طباطبايي; در اين مورد مي‌نويسند:

«زبان ]تنها[ ايجاد آوا توسط سيستم آوايي بدن و يا چندگونگي صوت در انسان نيست بلكه با الهامي كه از سوي خداي بزرگ به انسان شده توانايي يافته است كه با كاربرد حروف و تركيب آنها واژه‌اي بسازد كه رساننده معنايي خاص باشد و بدان وسيله آن چه را حس و ادراك مخاطب به آن نمي‌رسد مجسم سازد...»[13]

3 ـ 6. عوامل موثر در رشد زبان:

در رشد زبان يك سلسله عوامل مادي كه قابل اثبات در آزمايشگاه‌ها مي‌باشد دخالت دارد. كه برخي از اين عوامل عبارتند از: تلويزيون، رشد بدني، سلامت بدن، هوش، محيط خانواده و...[14]

ولي قرآن علاوه بر علت مادي، علَت «غيرمادي» را نيز براي رشد زبان برخي افراد داراي تأثير مي‌داند و مي‌فرمايد:

«وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِينَ»[15] و در گهواره و ميان سالي با مردم سخن خواهد گفت.» و «كَيْفَ نُكَلِّمُ مَن كَانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيّاً»[16] «چگونه با كودكي كه در گهواره است سخن گوييم...» اين «علت غيرمادي»، «اراده خداوند» است كه به صورت اعجاز در حضرت عيسي7 تجلي كرده است.

4 ـ 6. خانواده:

يكي از عوامل مؤثر در رشد انسان خانواده است. قرآن كريم با تأكيد بر ايجاد خانواده‌ سالم و آرام، مي‌فرمايد:[17]

«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»[18]؛ «و از نشانه‏هاى او اين است كه همسرانى از (جنس) خودتان براى شما آفريد، تا بدان‏ها آرامش يابيد، و در بين شما دوستى و رحمت قرارداد؛ قطعاً در آن‏[ها ]نشانه‏هايى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند.»

5ـ6. رشد شخصيت:

قرآن بر اين نكته كه محروميت جنسي لزوماً موجب آسيب نيست؛ تاكيد دارد و اين نظريه بر خلاف نظريه‌ي «فرويد» است ولي با نظر «مزلو» قابل تفسير است.[19]

«وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لاَيَجِدُونَ نِكَاحاً حَتَّى‏ يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ...»[20]؛ «و كسانى كه (وسايل) ازدواج نمى‏يابند، بايد خويشتندارى كنند تا خدا از بخشش خود آنان را توانگر سازد. و از ميان آنچه (از بردگان) مالك شده‏ايد، كسانى كه خواستار (قرارداد آزادى =) مُكاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُكاتبه ببنديد، اگر در (آزادى) ايشان نيكى مى‏دانيد؛ و از مال خدا كه به شما داده، به آنان بدهيد. و كنيزان جوانسال خود را اگر پاكدامنى را مى‏خواهند، بر تجاوزكارى (= زنا) به اكراه وامَداريد، تا (كالاى) ناپايدار زندگى پست (دنيا) را بجوييد؛ و هر كس آنان را (بر اين كار) به اكراه وادار كند (و پشيمان شود،) پس بعد از اكراه آنان خدا بسيار آمرزنده [و] مهرورز است.» لازم به ذكر است كه اسلام در مورد ازدواج و تنظيم مسايل جنسي در جامعه، اهميت زيادي مي‌دهد[21] ولي همان طور كه گفته شد لزوماً محروميت جنسي را موجب آسيب نمي‌داند.

6 ـ 6. كفايت اجتماعي:

كفايت اجتماعي عبارت است از: «قابليتي كه كودك مي‌تواند به وسيله آن از منابع محيطي بهره جويد و نتيجه‌ رشدي خوبي به دست آورد.»[22]

از قرآن كريم مي‌توان استنباط كرد كه انسان‌ها داراي ويژگي تلاش و نياز به پيشرفت هستند:

«يَاأَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِيهِ»[23]؛ «اى انسان! در حقيقت تو به سوى پروردگارت كاملاً تلاش مى‏كنى (و رنج مى‏كشى) و او را ملاقات مى‏كنى.»
جمع‌بندي:

حاصل سخن اينكه قرآن كتابي است كه براي تربيت انسان نازل شد و در مواقع ضرورت پرده از اسرار علمي موجود در طبيعت برداشته است. مانند: روان‌شناسي، اعم از: ارزيابي شخصيت، واكنش‌هاي رواني، شخصيت براساس عقيده، روان‌شناسي رنگ‌ها، روان‌شناسي رشد، كودك و... هر چند از نظر موضوع و از لحاظ آيات منحصر به موارد مذكور نيست.
معرفي كتاب:

منابع براي مطالعه و تحقيق در مورد موضوع روان‌شناسي و قرآن عبارتند از:

1. قرآن‌ و روان‌شناسي، محمد عثمان نجاتي، ترجمه عباس عرب، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1369.

2. روان‌شناسي اسلامي، علامه محمدتقي جعفري، انتشارات پيام آزادي، 1378.

3. رؤيا از نظر دين و روان‌شناسي، محمدرضا رضوان طلب، انتشارات شفق، 1379.

4. روان‌شناسي در قرآن كريم، امان الله خلجي موحد، مركز نشر علوم و معارف قرآن كريم، 1383.
5. روان‌شناسي رشد، جمعي از نويسندگان (حوزه و دانشگاه)، نشر حوزه و دانشگاه، 1375.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. اين عدد با توجه به شمارش آيات ارائه شده د ركتاب «قرآن و روان‌شناسي» نوشته دكتر «محمد عثمان نجاتي» مي‌باشد.

[2]. نمل/ 35 و 36.

[3]. مصباح المنير، فيومي، ص 321، نشر دارالهجره، 1405 هـ.

[4]. تفسير نمونه، ج 12، ص 247، نشر دارالكتب الاسلاميه، چاپ 14، سال 1376.

[5]. توبه/ 127.

[6]. تفسير نمونه، ج 8، ص 204.

[7]. بقره/ 69.

[8]. معجم الفروق اللغويه، ابي هلال عسكري و سيد نور الدين جزايري، ص 277، نشر موسسه نشر اسلامي، سال 1412.

[9]. روان‌شناسي رنگ‌ها، ماكس لوشر، ص 87، نشر حسام.

[10]. روان‌شناسي رشد (2) با نگرش به منابع اسلامي، جمعي از نويسندگان، ج 2، ص 636، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه.

[11]. نحل/ 78.

[12]. الرحمن/ 4 و 3.

[13]. الميزان، علامه طباطبايي، ج 19، ص 95 و 96.

[14]. روان‌شناسي رشد (2) با نگرش به منابع اسلامي، جمعي از نويسندگان، ج 2، ص 717، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه.

[15]. آل عمران/ 46.

[16]. مريم/ 29.

[17] موارد ديگر: لقمان/ 12 تا 17 و نساء/ 34 و 35.

[18]. روم/ 21.

[19]. روان‌شناسي رشد (2) با نگرش به منابع اسلامي، جمعي از نويسندگان، ج 2، ص 978، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه.

[20]. نور/ 33.

[21]. انفال/ 73.

[22]. روان‌شناسي رشد (2) با نگرش به منابع اسلامي، جمعي از نويسندگان، ج 2، ص 965، دفتر همكاري حوزه و دانشگاه.

[23]. انشقاق/ 6.