توضیحات
دسته: ـ آيا توكل مستلزم تنبلي و سستي نيست؟
بازدید: 3219

پرسش:

آيا توكل مستلزم تنبلي و سستي نيست؟

˜ پاسخ:

براي پاسخ لازم است در ابتداء و به بيان معناي لغوي و اصطلاحي توكل بپردازيم:

«توكل» در لغت به معناي واگذار كردن كار خويش به ديگري است. اين كلمه مصدر از باب تفعل و از ماده‌ «وكل» مي‌باشد كه به دو معناي ولايت‌پذيري «توكلت لفلان» به معناي «توليتُ» و اعتماد كردن به ديگري «توكلت عليه» يعني «اعتمدتُه» به كار رفته است.[1]

صاحب‌نظران در معناي اصطلاحي آن مي‌گويند: توكل به خداوند يعني: واگذاري امور به حق و نيز وكيل، به معناي حفيظ و نگه‌دارنده و سرپرستي مي‌باشد.[2]

اين مفهوم در منطق قرآن به معناي اعتماد كردن بر خدا و او را ولي و وكيل خود قراردادن است و بر اثر آن، از حجم مشكلات و انبوه موانع نهراسيدن كه اين يكي از نشانه‌هاي ايمان است و از عوامل پيروزي و موفقيت در مبارزه‌ها به شمار مي‌آيد.[3]

به عبارت ديگر، مفهوم «توكل» در آموزه‌هاي قرآن اين نيست كه انسان دست از تلاش و كوشش بردارد و به گوشه‌ انزوا بخزد و بگويد: تكيه‌گاه من فقط خداست، بلكه مفهوم «توكل» اين است كه هر گاه انسان نهايت تلاش و كوشش خود را به كار بست و نتوانست مشكل را حل كند و موانع را از سر راه خود كنار بزند؛ وحشتي به خود راه ندهد و با اتكاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاك و قدرت بي‌پايان او ايستادگي به خرج دهد و به جهاد و كوشش پيگير خود ادامه دهد؛ حتي در جايي هم كه توانايي دارد، خود را بي‌نياز از لطف خدا نداند چرا كه تمام قدرت‌ها از جانب اوست.[4]

علاوه بر آن، «توكل» نوعي تقويت اراده و نيرو بخشي است. دين مقدس
 با پيش‌‌بيني آن، انسان را از نااميدي و انزوا و كناره‌گيري از فعاليت، نجات داده و توكل را وسيله‌اي براي تقويت انگيزه و روشن شدن اميد در درون انسان قرار داده است.
توكَل در آيينه‌ آيات قرآن

در آيات متعددي، از «توكل» سخن به ميان آمده است كه با بررسي برخي از آن موارد، نكات تازه‌اي به دست مي‌آيد.

الف. خداوند متعال در سوره‌ آل عمران آيه 159 مي‌فرمايد:

(... فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَي‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ)؛ «و هنگامى كه تصميم گرفتى، پس بر خدا توكّل كن؛ چرا كه خدا توكّل كنندگان را دوست مى‏دارد.»

نكته‌ها

1. همان طور كه آيه تصريح دارد خداوند، پيامبر را بعد از مشورت با اصحاب و مصمم‌شدن بر انجام آن، مأمور به توكل بر خود مي‌كند. به عبارت ديگر در انجام هر كار مخصوصاً كارهاي مهم بعد از انجام مقدمات، مانند مشورت كردن و مصمم شدن بر رأي خاص و... براي پيشبرد كار لازم است بر خداوند توكل شود، تا در بين راه سستي و بي‌ميلي دامن‌گير انسان نشود؛ يعني خداوند با تشريع توكل خواسته است در امور مهم راه ورود دو دلي و احتمال عدم موفقيت را كه خود وسيله‌اي براي سستي در انجام عمل است ببندد، نه آنكه اصل فعاليت را از انسان بگيرد.

2. نكته‌ ديگري، خداوند با اين بيان مي‌خواهد روح توحيد در افعال را نيز در مخاطب زنده كند و به او بفهماند كه هر چند مشورت كرده‌ و تصميم قاطع نيز گرفته، هيچ گاه خداوند را در انجام عمل فراموش نكند.

3. از اين آيه استفاده مي‌شود، از جمله اموري كه باعث جلب محبت خداوند مي‌شود، توكل است. (ان الله يحب المتوكلين)

ب. در سوره‌ نمل آيه‌ 79 آمده است:

«فَتَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ إِنَّكَ عَلَي الْحَقِّ الْمُبِينِ»؛ «پس برخدا توكلّ كن؛ [چرا] كه تو برحق آشكارى هستى.»

اين آيه و آيات قبل در بيان مسئله‌ حق ستيزي كافران و عدم توجه به بيانات پيامبر اكرم9 مي‌باشد.

خداوند، پيامبر9 را از اين‌كه به خاطر دشمني كفار سست شود، باز مي‌دارد و مي‌فرمايد: از آن جا كه تو بر حق هستي و فعاليت تو حق است نبايد از دشمني كفار سستي به خود راه دهي، بلكه در همين مسير تلاش كن و پيشرفت كارها را به خدا واگذار!

نكته‌ها

1. توكل بر خداوند تنها در مسير حق، داراي معنا و ثمر بخش است. اين معنا از تعليل «انك علي الحق» استنباط مي‌شود.

2. توكل بر خداوند، رهاكننده‌ انسان از تنگناي توطئه‌هاي دشمنان است.[5] اين برداشت با توجه به سياق آيات، بيان‌كننده‌ ارتباط اين آيه و آيات قبل به ويژه آيه‌ «ولاتكن في ضيق مما يمكرون.. فتوكل علي‌ الله...» مي‌باشد.

3. اين آيه بيانگر آن است كه تمام انسان‌ها حتي پيامبر9 در ايفاي وظايف خود، مامور به توكل بر خداوند هستند.

در مورد توكل آيات ديگري نيز وجود دارد كه براي آگاهي بيشتر مي‌توانيد به آنها مراجعه كنيد.[6]
تحقيقات علمي در رابطه با توكل

در مورد «رابطه‌ ميان توكل و اميدواري» تحقيقاتي انجام داده‌اند كه در اينجا به بعضي از آن‌ها اشاره مي‌كنيم:

آقاي بوالهري و همكاران او (1379) با به كارگيري آزمون خود ساخته توكل، 408 نفر (234 نفر مرد و 174 زن) از دانشجويان رشته پزشكي دانشگاه‌هاي علوم پزشكي تهران را كه در مقاطع مختلف تحصيلي مشغول به تحصيل بودند به صورت تصادفي انتخاب كردند و با استفاده از پرسشنامه نشانگان استرس ـ كه در سه بُعد «نشانگان جسماني»، «نشانگان رواني» و «نشانگان شناختي» ساخته شده بود ـ مورد بررسي قرار دادند. پژوهشگران دريافتند كه بين نشانگان رواني (P<0/001 و 21/0 = r) و شناخت استرس (P<0/001 و 22/0 = r) در بين افراد همبستگي منفي و معناداري وجود دارد و ميزان همبستگي نشانگان جسماني اســترس (11/0- = r) و تـوكل به خــدا پايين و غير معنادار مي‌باشد.[7]

در تحقيقات ديگر نيز نشان داده شده است كه ميان «اقدام متوكلانه»، با «صبر و تحمل» همبستگي خاص وجود دارد كه اين معنا در آيه‌ زير به تصوير كشيده شده است:

(وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَي‏ مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَي اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ)[8]؛ «حتماً صبر خواهيم كرد بر آن چه ما را آزار داديد، و توكل كنندگان بايد بر خدا توكل كنند.»
جمع‌بندي

از آنچه گذشت به دست مي‌آيد كه «توكل» بر خدا، موجب سستي در كار نمي‌شود، بلكه تنها پيامد آن استواري در حركت و به دست آوردن نيروي مضاعف در مسير حركت است.
منابع جهت مطالعه بيشتر:

1. توكل، روحاني‌نژاد.

2. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات همايش نقش دين در بهداشت روان، نشر معارف.
3. تفسير نمونه، حضرت آية الله مكارم شيرازي، ذيل آيات مربوطه.

پی‌نوشت‌ها:
[1]. لسان العرب، ابن منظور، ج 11، ص 736 و 743.

[2]. تفسير التبيان، شيخ طوسي، ج 3، ص 32 و 52.

[3]. تفسير نمونه، آيت الله مكارم شيرازي، ج 15، ص 541، دار الكتب الاسلاميه، تهران.

[4]. همان، ج 8، ص 367.

[5]. تفسير راهنما، اكبر هاشمي رفسنجاني، ج 13، ص 398.

[6]. آيات: 81/ نساء و 61/ انفال و 123/ هود و 58/ فرقان و 217/ شعراء...

[7]. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات، ج 1، ص 129. (مقاله: رابطه توكل به خدا با اضطراب، صبر و اميدواري، دكتر باقر غباري بنات، محمد خدايارب فرد و...)

[8]. ابراهيم/ 12.