توضیحات
دسته: ـ راه‌كارهاى اسلام براى مواجهه با فقر و از بين‌بردن اثرات روانى ناشى از آن چیست؟
بازدید: 1039



پرسش:

راه‌كارهاى اسلام براى مواجهه با فقر و از بين‌بردن اثرات روانى ناشى از آن چیست؟

˜ پاسخ:
كار و تلاش

براى زدودن فقر يكى از مهم‌ترين روش‌ها كار و كوشش براى كسب روزى می‌باشد. آيات قرآن و روايات فراوانى بر اين مسئله تأكيد كرده و آن را از وظايف مهم اعلام كرده‌اند. و انسان را دعوت به استفاده و استخراج از منابع خدادادى می‌نمايد و از آن به حركت براى دريافت فضل الهى تعبير می‌كند. خداوند می‌فرمايد: «او كسى است كه زمين را براى شما رام قرارداد، پس در اطراف آن راه برويد و از روزى‏اش بخوريد؛ و زنده كردن (مردگان) فقط به سوى اوست»[1]. روايات متعددى كار و تلاش براى كسب روزى را در رديف جهاد در راه خدا و بعضى روايات ثواب او را حتى بالاتر از مجاهد در راه خداوند می‌داند.

امام موسى بن جعفر7 مى‌فرمايد: «هر كه روزى حلال (به وسيله كار و تلاش) براى خود و عيالش بطلبد مانند مجاهد در راه خدا است»[2].

امام رضا7 می‌فرمايد: «آن‌كس كه فضل و عنايت پروردگار متعال را به آن‌چه خانواده‌اش را كفايت و (به وسيله كار) اداره می‌كند بطلبد، اجر او برتر از مجاهد در راه خداست»[3].

در كلمات ائمه: آمده است كه انبياء: نيز كار می‌كردند. ابن‌عباس روايت كرده است كه: «حضرت آدم كشاورز، ادريس نبى خياط، نوح7 نجّار، هود7 بازرگان، ابراهيم7 شبان، داود7 زره‌ساز، سليمان7 حصيرباف و موسى7 كارگر بودند»[4]. ائمه: كار می‌كردند، مردم را نيز دعوت به كار و تلاش می‌نمودند و می‌فرمودند: «كسانى كه كسب روزى و تلاش نكنند، خداوند دعاى آنان را اجابت نمى‌كند».

امام صادق7 فرمود: «من براى آن نيازى كه خداوند انجام آن را تعهد نموده فعاليت و تلاش می‌كنم، تا خداوند نيز مرا بر كوشش در راه كسب روزى حلال ببيند». آيا نشنيده‌اى اين آيه كه خداوند می‌فرمايد: «پس از به جاى آوردن نماز در زمين منتشر شويد و با كار فضل الهى را جويا باشيد». و اگر تو شخصى را ببينى كه در منزل خود نشسته و كار نمى‌كند و سپس بگويد: روزيم خواهد رسيد، آيا اين كار درست است؟ خير اين يكى از سه نفرى است كه دعايشان مستجاب نمى‌شود. گفتم ايشان كيانند... .

هم‌چنين كسى كه وسيله كار داشته باشد ولى در خانه بشيند و تلاش نكند و روزى خود را طلب ننمايد و به دعا بسنده كند. اين شخص دعايش پذيرفته نمى‌شود[5]. به طور كلى كار براى سلامت روان مفيد است. هنگام شروع كار سلامت روانى افراد بهبود می‌يابد و در هنگام بيكارى سلامت روان مختل می‌شود[6]. افراد بيكار بيشتر افسرده يا مضطرب هستند، يا ديگر نشانه‌هاى سلامت روانى ضعيف را نشان می‌دهند[7].

توكّل بر خداوند و تحمل سختى: با توكّل بر خداوند و سپردن كارها به خدا و اعتماد به لطف او می‌توان در برابر مشكلات و حوادث مقاومت نمود. شخص متوكّل هرگز احساس حقارت و ضعف نمى‌كند بلكه به اتكاى لطف خدا و علم و قدرت بى‌پايان او خود را پيروز و فاتح می‌بيند و حتى شكست‌هاى مقطعى او را مأيوس نمى‌سازد[8].

خداوند در بيان سرگذشت ابراهيم7 و توكّل او بر خدا در يكى از مشكل‌ترين ساعات زندگيش هنگامى كه همسر و فرزند شيرخواره‌اش را در سرزمين خشك، سوزان و بى‌آب و علف رها كرد از زبان ابراهيم7 می‌فرمايد: «پروردگارا! من فرزندم را در سرزمين بى‌آب و علفى در كنار خانه‌اى كه حرم توست (به فرمان تو و با توكّل بر تو) ساكن ساختم تا نماز را برپا دارند، اكنون تو دل‌هاى مردم را متوجه آن‌ها كن و از ثمرات به آن‌ها روزى ده، تا شكر تو را به جا آورند»[9].

پيامبر اسلام9 می‌فرمايد: «هرگاه تصميم دارى به هدفى برسى و در اين راه با سختى و مشكلات دست به گريبان شدى، بدان تحمل اين زحمات به خير و صلاح تو خواهد بود»[10].

پيامبر9 فرمود: «اگر حقيقتاً بر خداوند توكّل می‌كرديد، خداوند به شما روزى می‌داد همچنان كه به پرنده روزى می‌دهد»[11].

همچنان فرمود: «كسى كه می‌خواهد خداوند او را از جاهايى كه گمان نمى‌برد روزى بدهد توكّل بر خداوند نمايد»[12].

ملاحظه فضايل معنوى كه خدا به فقراء می‌دهد:

امام صادق7 فرمود: (در روز قيامت) خداوند جل ثناءه، همچنان كه برادرى از برادرش پوزش می‌خواهد، از بنده مؤمن نيازمند خود در دنيا، پوزش می‌خواهد و می‌فرمايد: به عزت و جلالم سوگند كه من تو را در دنيا از سر خواريت نزد من محتاج نكردم. اكنون اين پرده را بردار و ببين به جاى دنيا به تو چه داده‌ام، او پرده را بردارد و گويد: با اين پاداشى كه به من دادى مرا چه زيان اگر آن‌چه را در دنيا از من گرفتى[13].

پيامبر خدا9 فرمودند: «خداوند فقر را نزد خلق خود امانت نهاده است. بنابراين هركس آن را مخفى نگه دارد خداوند پاداش روزه‌دار شب زنده‌دار به او عطا فرمايد»[14].

پيامبر خدا9 فرمود: «فقرا شهرياران و ملوك اهل بهشتند، مردم همگى مشتاق بهشتند و بهشت مشتاق فقيران است»[15].

هم‌چنين فرمود: «درهاى بهشت به روى فقرا باز است»[16] و «كسى كه بميرد و درهم و دينارى از خود برجاى نگذارد، توانگرتر از او كسى وارد بهشت نشود»[17].

امام صادق7 فرمودند: «آخرين پيامبرى كه وارد بهشت می‌شود، سليمان است و اين به سبب دنيايى است كه به او داده شده»[18].

پيامبر9 فرمود:

«اى گروه فقيران! خداوند براى من پسنديده است كه به مجالس و محافل شما تأسّى جويم؛ زيرا فرمود: «و با كسانى كه پروردگارشان را صبح و شام می‌خوانند (و) خشنودى او را می‌خواهند، شكيبايى پيشه كن» چرا كه محفل‌هاى شما محفل‌هاى پيامبران پيش از روزگار شماست»[19].

امام صادق7 به محمد خزّاز فرمود: «آيا به بازار نمى‌روى؟ آيا ميوه‌هايى كه به فروش می‌رسد و چيزهاى ديگرى كه مايل هستى نمى‌بينى (و قدرت خريد ندارى) عرض كردم: چرا؟ فرمود: بدان كه در برابر هر چيزى كه می‌بينى امّا از عهده خريد آن برنمى‌‌آيى، برايت حسنه‌اى است»[20].
اقتصاد و ميانه‌روى

اقتصاد و ميانه‌روى در زندگى از فقر پيشگيرى می‌كند امام صادق7 فرمود: «من ضامن هستم كه شخص مقتصد و ميانه‌رو در زندگى فقير نگردد»[21].
صدقه

على7 می‌فرمايد: «فقر و نادارى خود را با صدقه و بذل و بخشش درمان نماييد»[22].
صله رحم

پيامبر9 فرمودند: «صله رحم عمر را زياد می‌گرداند و فقر را
زائل می‌كند»[23].
رضايت به روزى

على7 فرمود: «هيچ مالى فقرزداتر از قناعت و خرسندى به روزى نيست... صبر و شكيبايى سپر و محافظى در برابر نادارى است»[24].
ذكر «لاحول ولاقوة الا بالله»

على7 فرمود: «هركه فقر به او فشار می‌آورد، ذكر «لاحول ولا قوة الا بالله العلىّ العظيم» را زياد بگويد»[25].
كم كردن آرزوها

پيامبر خدا9 فرمودند:
«خواهش‌هايت را كم كن، تا (تحمل) فقر بر تو آسان شود»[26].

[1]. (هُوَالَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِي مَناكِبِها وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ)؛ ملك/ 15. و همچنين آيات 273 و 36 و 164 بقره و 74 و 10 اعراف و 20ـ 19 حجر و 46روم و 12 فاطر و61مؤمن و 10 جمعه و 20 ـ19 نوح و 20 مزمل و 11 نباء و 15 نحل و 31 انبياء و9 روم.

[2]. «مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزقَ مِنْ حِلِّهِ ليَعُودَ بِهِ عَلى نَفْسِهِ وعِيالِه كَانَ كَالْمُجاهِدِ فِى سَبيلِ الله»؛ وسايل الشيعه، ج18، ص320، اصول كافى، 5، ص93.

[3]. «الذى يَطْلُبُ مِنْ فضل الله عزّوجَلَّ ما يكفِ به عيالَهُ اعظَمُ اجراً من المجاهد فى سبيل الله عزوجلّ»؛ اصول كافى، ج 5، ص 88، ح 2.

[4]. «كَانَ آدمُ حرَّاثاً وَكَانَ اِدريسُ خَيّاطاً َوكَانَ نوحُ7 نَجّاراً وَكَانَ هُودُ تاجِراً وَكَانَ اِبراهيمُ7 راعياً، وكان داوودُ زَرّاداً وَكَانَ سُلَيْمانُ خَوّاصاً وَكَانَ مُوسَى اَجيراً وَكَانَ عِيسى سيّاحاً وَكَانَ مُحَمَّدُ7 شجّاعاً جَعَلَ رِزْقَهُ تَحْتَ رُمْحِهِ»؛ بحار، ج100، ص56.

[5]. «اِنّىِ لاََرْكَبُ فِى الحاجَةِ الّتىِ كَفَانيهَا اللهُ مَا اَرْكَبُ فيها الاّ لاِلْتِماسِ اَن يَرانِىَ اللهُ اُضْحِىَ فِى طَلَبِ الْحِلالِ، اَمَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللهِ عَزَّوجلَّ اسْمُهْ فَاِذا قُضِيَتِ الصَّلوةٌ فَانْشِروا فِى الاَْرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ الله اَرَاَيْت لَوْ اَنَّ رَجُلا دَخَلَ بَيْتاً، وَطيَّنَ عَلَيْهِ بابَهُ، ثُمَّ قَالَ: رِزْقِى يَنْزِلُ عَلَىَّ كَانَ يَكُونَ اَحَدُ الثَّلاثَةِ الَّذينَ لاَ يُسْتَجابُ لَهُمْ دَعْوَةً...»؛ وسايل الشيعه، ج17، ص28.

[6]. آرگايل، مايكل، روانشناسى شادى، ص 161.

[7]. همان، ص 170.

[8]. مكارم شيرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، ج3، ص 249.

[9]. (رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِكَ الُْمحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الَّثمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ)؛ ابراهيم / 37.

[10]. «اِذا اَرْدْتَ شَيْئاً مِنْ اُمورِ الدُّنْيا فعَسَّرَ عَلَيكَ، فَاعْلَمْ اَنَّكَ بِخَيْر»؛ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابى الحديد، ج6، ص232.

[11]. «لو اَنّكُمْ كُنْتُمْ تَوَكَّلُونَ عَلَى‌ اللهِ حَقَّ توكّلِهِ لَرُزِقتم كَمَا يُزْرَقُ الطَّيرُ؛ تَغْدُو خِصاماً وتروحُ بِطاناً»؛ محمدى رى شهرى، محمد، التنيميَةُ الاِْقْتِصاديه فى الكتاب والسنه، قم: دارالحديث، 1422ق، ص347.

[12]. «من اَرادَ اَنْ يَرزُقَه الله من حَيثُ لا يَحتَسِبُ فَلْيَتَوَكَّلْ عَلَىَ الله»؛ همان، ص348.

[13]. «اِنَّ اللهَ جل ثناءه لَيَعتَذِرُ اِلى عَبدِهِ المُؤمِنِ المُحوِجِ فِىِ الدّنيا كَمَا يَعْتَذِرُ الاَْخُ اِلى اَخِيهِ، فَيقولُ: وَعِزَّتى وَجَلالى، ما احْوَجتُكَ فِى الدُّنْيَا مِنْ هَوان كَانَ بِكَ عَلىَّ فَارفَعْ هذا السَّجْفَ فانْظُرْ اِلَى مَا عَوَّضْتُكَ مِنَ الدُّنْيَا. قَالَ: فَيَرفَعُ فيقولُ: مَا ضَرَّنى ما صَنَعَتى مَعَ مَا عَوَّضْتَنِى»؛ ميزان‌الحكمه، ح 16086.

[14]. «اِنّ‌اللهَ جَعَلَ الفَقرَ اَمَانَةً عِنْدَ خَلقِهِ، فَمَنْ سَتَرهُ اَعْطاهُ اللهُ مِثلَ اَجرِ الصّائمِ القائمِ»؛ همان، ح16092.

[15]. «اَلْفُقَراءُ مُلوكُ اهلِ الجَنَّةِ، وَالنّاسُ كُلُّهُمْ مُشتاقونَ اِلىَ الجَنَّةِ والجَنَّةُ مُشْتاقَةٌ اِلىَ الفُقَراءِ»؛ همان،
ح 16095.

[16]. «اَبْوابُ الجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ عَلى الفُقَراءِ»؛ همان، 16097.

[17]. «مَنْ ماتَ ولَمْ يَتْرُكْ دِرْهَماً ولاَ دِينَاراً لم يَدخُلِ الجَنَّةَ اَغنى مِنهُ»؛ همان، 16100.

[18]. «اِنَّ آخِرَ الاَنْبياءِ دُخولا اِلَى الجَنَّةِ سُليمانُ، وذَلِكَ لِما اُعْطِىَ مِنَ الدّنيا»؛ همان، 16105.

[19]. «يا مَعشَر الفُقَراءِ، اِنَّ اللهَ رَضِىَ لى ان اَتأسّى بِمَجالِسِكُمْ فقالَ: (واَصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الّذينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالغداةِ والعَشِىِّ) فاِنّها مَجالِسُ الاَنْبِياءِ قَبْلُكُمْ»؛ كنزالعمال، 16654.

[20]. «الاِمام الصادق7 لِمُحمَّدِ الخَزّازِ: اَمَا تَدْخُلُ السُّوقَ؟ اما تَرى الفاكِهَةَ تُباعُ والشّيئَ مِمّا تَشْتَهيهِ؟ فَقُلتُ: بَلى، فقالَ: اَمَا اِنَّ لَكَ بِكُلِّ ما تَراهُ فلا تَقْدِرُ على شِراهُ حَسَنةً»؛ ميزان الحكمه، ح 16108.

[21]. «ضَمِنْتُ لِمَنِ اْقَتَصدَ اَنْ لاَ يَفْتَقِر»؛ ميزان الحكمه، ح16068.

[22]. «دَاوُوْا الْفَقْرَ بِالصَّدَقَةِ وَالْبَذْلِ»؛ ميزان الحكمه، ح16070.

[23]. «صِلَةُ الرَّحِمِ تَزِيدُ فِىْ العُمُرِ، وَتَنْفِىِ الْفَْقِر»؛ ميزان الحكمه، ح16071.

[24]. «لاَمَالَ اَذْهَبُ بِالَفاقَةِ مِنَ الرِّضَا بالقُوتِ... الصَّبرُ جُنَّةٌ مِنَ الفاقَةِ»؛ ميزان الحكمه، ح16072.

[25]. «مَنْ اَلَحَّ عَلَيْهِ الْفَقْرَ فَلْيُكْثِرْ مِنْ قَوْلِ منقول: لاَحَوْلَ وَلاَ قُوَّةَ اِلاّ بِاللهِ العَلِىَّ الْعَظيمِ»؛ ميزان الحكمه،
ح 16073.

[26]. «اَقْلِلْ مِنَ الشَّهَواتِ يَسْهُلْ عليكَ الفقرُ»؛ ميزان الحكمه، ح16116.